برای ساختن جامعه‏ای نمونه و تربیت انسان‏های كامل و سالم، اصول و روش هایی لازم است كه انسان در سایه آن‏ها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسیر سعادت را بپیماید.
ارائه كامل‏ترین و سالم‏ترین روش‏های اطمینان بخش تربیتی، انسان را به سعادت حقیقی و زندگی جاودانه و رضای پروردگار متعال نزدیك می‏كند. این شیوه‏ها را می‏توان از زندگی و رفتار و گفتار اسوه‏های حقیقی دین اسلام و پیشوایان راستین به دست آورد.
امام حسن مجتبی (ع) یكی از مصادیق قرآن ناطق است كه گفتار، سخنان و كلماتشان سراسر حكمت است. سخنانی  كه از حیث تعداد  كلمات و حجم بسیار محدود اما سرشار از معانی بلند و دریایی از معر فت است. معارفی كه هیچ انسانی در زندگی خود از آن بی نیاز نیست.

قرآن در سخن امام حسن مجتبی (علیه السلام)
یکی از رسالت‌های مهم امامان معصوم تبلیغ دین، بیان احکام و تفسیر قرآن است. میراث قرآنی باقی مانده و ارزشمند وجود مبارک امام حسن مجتبی۷ از نمونه‌های اعلی و عظیم ذخایر تفسیری معصومان۸ است. در این مقاله با نگرش قرآنی و تفسیری امام حسن مجتبی۷ آشنا می‌شویم.
منزلت و پیشوایی قرآن در زندگی
قرآن در آیات فراوانی به بیان منزلت رفیع و شأن والای خویش پرداخته است تا هیچ کس حجتی در رویگردانی از قرآن نداشته باشد و کسی هم که به قرآن روی می‌آورد، با معرفت و بینش در وادی آن گام نهد. اهل بیت: که عارف به حقیقت قرآن هستند، همپای آن، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده‌اند. اینک نمونه‌ای از سخنان امام حسن مجتبی۷ در این خصوص ذکر می‌شود:
اربلی از امام حسن۷ نقل می‌کند که فرمود: در این قرآن، چراغ‌های نور و شفای سینه‌هاست. پس باید سالک، در نور آن سلوک کند و با این ویژگی، دل خود را لگام زند؛ زیرا این اندیشیدن (و از نور قرآن بهره‌بردن) حیات دل بیناست؛ همان سان که آدمی در تاریکی ها، با (تابش) نور، روشنایی می‌گیرد.[۱]
دیلمی می‌گوید: امام حسن۷ فرمود: در دنیا جز این قرآن، چیزی باقی نمانده است. پس آن را امام خود قرار دهید تا شما را به هدایت (فطرتتان) راهنمایی کند. سزاوارترین مردم به قرآن، کسی است که به آن عمل می‌کند؛ هر چند آن را حفظ نکرده باشد و دورترین مردم از قرآن، کسی است که به آن عمل نمی‌کند؛ هر چند آن را بخواند.[۲]
در این حدیث، مقصود امام حسن۷ این است که قرآن کریم را امام خویش در سیره عملی و زندگانی قرار دهید و بر اساس آن عمل کنید.
قرآن قاضی، اعمال در قیامت
امام حسن۷ فرمود: این قرآن در روز قیامت می‌آید، در حالی که راهبر است و پیش برنده؛ مردمی را که حلال خدا را حلال، و حرام خدا را حرام گرفته‌اند و به متشابهات قرآن، ایمان آورده‌اند، به بهشت رهنمون می‌شوند و مردمی را که حدود و احکام الهی را تباه کرده‌اند و حرام‌های خدا را حلال گرفته‌اند، به آتش می‌راند.[۳]
و نیز می‌فرمود: هر کس درباره قرآن، با رأی و پیش داوری خود سخن گوید و تفسیر کند، گر چه حق باشد، باز گناه کرده است.[۴]
پاداش قرائت قرآن
قطب الدین راوندی در کلامی از امام حسن۷ نقل می‌کند که فرمود: «من قرأ القرآن کان له دعوة مجابة امّا معجّلة و إمّا مؤجّلة؛[۵] هر کس قرآن بخواند، یک دعای مستجاب دارد، یا زود یا دیر.
قرآن و اهل بیت:
«عن الحسن بن علی۷ انه حمدالله تعالی و اثنی علیه و قال: ) وَ السّابِقُونَ اْلأَوّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الّذینَ اتّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ([۶] فکما أنَّ للسّابقین فضلهم علی من بعد هم کذلک لأبی علی بن أبی طالب۷ فضیلته علی السّابقین بسبقه السّابقین … و عَلَّمَ رسول الله۹ النّاس الصّلوات فقال: قولوا: اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد کما صلیت علی إبراهیم و آل إبراهیم أنّک حمید مجید، فحقّنا علی کلّ مسلم أن یصلّی علینا مع الصّلاة فریضة واجبة من الله، وَ أحلَ الله الرسوله الغنیمة و أحلّها لنا و حرّم الصّدقات علیه و حرّمها علینا، کرامة أکرمنا الله و فضیلة فضّلنا الله بها؛
حسن بن علی۷ پس از حمد و ثنای خداوند فرمود : و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار، کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، پس همچنان که پیشگامان بر کسانی که پس از آنان هستند، برتری دارند، پدرم علی بن ابی طالب۷ نیز ـ چون پیشتاز پیشگامان است ـ بر پیشتازان برتری دارد … و رسول خدا۹ صلوات را به مردم آموخت و فرمود : بگویید: خدایا! بر محمّد و آل محمد درود فرست؛ چنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی، همانا تو ستوده بزرگواری. پس حق ما بر هر مسلمانی، به عنوان یک فریضه واجب خداوندی، این است که در تشهّد هر نمازی، بر ما صلوات فرستد. و خدا غنایم را برای پیامبر خود حلال کرد و برای ما نیز، و صدقات را بر او حرام کرد و بر ما نیز، این‌ها کرامت و فضیلتی از خدا بر ماست».[۷]
علامه مجلسی می‌گوید: امام حسن ضمن خطبه‌ای فرمود:
«أنا من أهل البیت الّذین افترض الله مودّتهم علی کلَّ مسلم. فقال: ) قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدّةَ فِی الْقُرْبی‏ وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْنًا([۸] و اقتراف الحسنة مودّتنا أهل البیت؛[۹]
امام حسن مجتبی۷ برای مردم سخنرانی کرد و فرمود: من از آن خاندانم که خدا دوستی صمیمی آنان را بر هر مسلمانی، واجب کرد و فرمود: بگو به ازای آن (رسالت) پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان، و هر کسی نیکی، محبّت ما خاندان پیامبر۹ است».
تفسیر آیات قرآنی
سیره و روایات تفسیری باقی مانده از کریم اهل بیت امام حسن مجتبی۷ بسیار ارزشمند است و دست مایه بسیار مهم برای مفسّران و علاقه‌مندان به تفسیر قرآن به شمار می‌رود. ما به اختصار نمونه‌هایی را ذکر می‌کنیم:
۱٫ امام حسن مجتبی۷ در تفسیر آیه شریفه ) إِنّا کُلّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍٍ([۱۰]nbsp; فرمود: یعنی ما هر چیز را برای دوزخیان (نیز) به اندازه اعمالشان آفریده‌ایم.[۱۱]
۲٫ امام حسن مجتبی۷ در تفسیر آیه شریفه ) وَ أَدْبارَ السّجُودِ ([۱۲] فرموده است: مقصود آن دو رکعت نماز مستحبی پس از نماز مغرب است.[۱۳]
۳٫ علی بن عیسی اربلی می‌گوید: شیخ کمال الدین طلحه گفت: خدای عزّوجلّ به امام حسن مجتبی۷ در تبیین امور و مقاصد اموری که به تدبیر آنها می‌پرداخت، فطرتی تیز و ژرف نگر روزی کرده و برای اصلاح پایه‌ها و مبانی دین، هوشمندی استواری به او بخشیده و سرشتی ویژه او کرده بود که خمیره آن، سرشار از صور و معانی دانش بود …. پس با اندیشه در خور ستایش و قریحه خود، با رستگاری میوه‌های اهداف دنبال شده را می‌چید، و در مسجد رسول خدا۹ می‌نشست، و مردم در اطرافش حلقه می‌زدند، و سخنانی می‌گفت که سوز عطش سؤال کنندگان را درمان می‌کرد و دستاویز گویندگان مخالف را می‌برید.[۱۴]
به عنوان نمونه، ابوالحسن علی بن احمد واحدی با سند خود، روایت می‌کند که مردی گفت: من وارد مسجد مدینه شدم و دیدم مردم دور یک نفر گرد آمده‌اند و او از رسول خدا۹ سخن می‌گفت. به او گفتم: مرا از تفسیر آیه شریفه )وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ( [۱۵] آگاه کن. گفت: بله، امّا «شاهد»، روز جمعه است و «مشهود»، روز عرفه. از او گذاشتم، و به یک نفر دیگر (که مردم اطرافش بودند و سخن می‌گفت) رسیدم. و همان سؤال را پرسیدم، گفت: بله، امّا «شاهد» ، روز جمعه است و «مشهود»، روز عید قربان. از او نیز گذاشتم، و نزد جوانی که صورتش همچون طلای سرخ می‌درخشید و از رسول خدا۹ سخن می‌گفت، رسیدم و همان سؤال را پرسیدم، گفت: آری، امّا «شاهد»، محمّد۹ است و «مشهود»، روز قیامت. آیا نشنیدی که خدای سبحان می‌فرماید: «ای پیامبر ! ما تو را شاهد فرستادیم»[۱۶] و نیز فرمود: «آن روز، روزی است که مردم را برای آن گرد می‌آورند و ان، روز «مشهود» است. (که جملگی در آن حاضرند).[۱۷] پرسیدم: اوّلی کیست؟ گفتند: ابن عبّاس، و پرسیدم: دومی کیست؟ گفتند: ابن عمر، و پرسیدم: سومی کیست؟ گفتند: حسن بن علی بن ابی طالب۷، و پاسخ حسن۷ از همه بهتر بود.[۱۸]
۴٫ در تفسیر آیه شریفه ) فی أَیّ‏ِ صُورَةٍ ما شاءَ رَکّبَکَ( [۱۹] آمده که ابن شهر آشوب می‌گوید: شیرازی در کتابش، با سند خود نقل کرده است که حسن بن علی بن ابی طالب۷ درباره آیه شریفه مذکور فرمود: خدای سبحان، علی بن ابی طالب۷ را در صلب ابوطالب، به صورت محمّد۹ آفرید.nbsp; از این رو، شبیه‌ترین مردم به رسول خدا۹ علی۷ بود، و حسین بن علی۷ شبیه‌ترین مردم به فاطمه۳ است و من شبیه‌ترین مردم به خدیجه کبری۳ هستم.[۲۰]
۵٫ در فضیلت قرائت سه آیه آخر سوره حشر از امام حسن۷ نقل شده که آن حضرت فرمود:
هر کس چون صبح کند و سه آیه آخر سوره حشر را بخواند و در آن روز بمیرد، مهر شهدا (بر پرونده‌اش) خواهد خورد، و چون شب کند و بخواند و در آن شب بمیرد نیز ممهور به مهر شهدا می‌شود.[۲۱]
پی‌نوشت‌ها
] . کشف الغمة، ج۱، ص۵۷۳؛ بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۱۲ و ج۹۲، ص۳۲٫
[۲] . إرشاد القلوب دیلمی، ص۷۹٫
[۳] . کشف الغمة، ج۱، ص۵۳۷؛ موسوعة کلمات الامام الحسن۷، ص۳۶۴٫
[۴] . موسوعة کلمات الامام الحسن۷، ص۳۶۵٫
[۵] . مهج الدعوات، ج۲۴، ح۳۱؛ بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۰۴، ح۳۱٫
[۶] . توبه / ۱۰۰٫
[۷] . تفسیر فرات کوفی، ص۱۶۹، ح۲۱۷٫
[۸] . شوری /۲۳٫
[۹] . بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۳۲، ح۲۶٫
[۱۰] . قمر / ۴۹٫
[۱۱] . التوحید، شیخ صدوق، ص۳۸۲، ح۳۰٫
[۱۲] . ق /۴۰٫
[۱۳] . مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۲، ح۳۰۲۹٫
[۱۴] . ر.ک: موسوع کلمات الامام الحسن۷، ص۳۷۳ـ۳۷۴
[۱۵] . بروج / ۳٫
[۱۶] . احزاب / ۴۵٫
[۱۷] . همان.
[۱۸] . الفصول المهمة، ص۱۴۷؛ العوالم، ج ۱۶، ص۱۰۵، ح۲٫
[۱۹] . انفطار / ۸٫
[۲۰] . المناقب، ج۴، ص۲؛ تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۵۲۲، ح۱۱٫
[۲۱] . الدّر المنشور، جلال الدین سیوطی، ج۲، ص۲۰۲؛ بحارالانوار، ج۹۲، ص۳۱۰، ح۳؛ موسوعة کلمات الامام الحسن۷، بخش عقاید، ص۳۷۳٫