دهمین سال هجرت، رسول خدا(ص) قصد زیارت خانه خدا را نمودند فرمان حضرت مبنی بر اجتماع مسلمانان، در میان قبایل مختلف و طوائف اطراف، اعلان شد، گروه عظیمی برای انجام تکالیف الهی (ادای مناسک حج) و پیروی از تعلیمات آن حضرت، به مدینه آمدند. این تنها حجّی بود که پیامبر بعد از مهاجرت به مدینه، انجام می‏داد، که با نام‏های متعدد، در تاریخ ثبت شده است، از قبیل: حجةالوداع، حجة الاسلام، حجةالبلاغ، حجةالکمال و حجةالتمام.

رسول خدا(ص)، غسل کردند. دو جامه ساده احرام، با خود برداشتند: یکی را به کمر بسته و دیگری را به دوش مبارک انداختند، و روز شنبه ۲۴ یا ۲۵ ذی‏قعده، به قصد حج، پیاده از مدینه خارج شدند. تمامی زنان و اهل حرم خود را نیز، در هودج‏ها قرار دادند. با همه اهل‏بیت خود و به اتفاق تمام مهاجران و انصار و قبایل عرب و گروه بزرگی از مردم، حرکت کردند.[۱] بسیاری از مردم به علت شیوع بیماری آبله از عزیمت و شرکت در این سفر باز ماندند با این وجود، گروه بی‏شماری با آن حضرت، همراه شدند. تعداد شرکت کننده‏ها را، ۱۱۴ هزار، ۱۲۰ تا ۱۲۴ هزار و بیشتر، ثبت کرده‏اند؛ البته تعداد کسانی که در مکه بوده، و گروهی که با علی(ع) و ابوموسی اشعری از یمن آمدند به این تعداد افزوده می‏شود.
بعد از انجام مراسم حج، پیامبر با جمعیت، آهنگ بازگشت به مدینه کردند. هنگامی که به غدیر خم، رسیدند، جبرئیل امین، فرود آمد و از جانب خدای متعال، این آیه را آورد: (یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ…)[۲] « ای رسول ما! آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده به مردم ابلاغ کن.» جحفه، منزلگاهی است که راه‏های متعدد، از آن‏جا منشعب می‏شود. ورود پیامبر و یارانش به آن‏جا، در روز پنج‏شنبه، هجده ذی‏الحجّة صورت گرفت.
امین وحی، از طرف خداوند به پیامبر امر کرد تا علی(ع) را ولی و امام، معرفی کرده و وجوب پیروی و اطاعت از او را به خلق ابلاغ کند.
آنان که در دنبال قافله بودند، رسیدند، و کسانی که از آن مکان عبور کرده بودند، باز گشتند. پیامبر فرمود: خار و خاشاک و خار آن‏جا را برطرف کنند. هوا به شدت گرم بود، مردم، قسمتی از ردای خود را بر سر و قسمتی را زیر پا افکندند و برای آسایش پیامبر، چادری تهیه کردند.
اذان ظهر گفته شد و پیامبر، نماز ظهر را با همراهان، ادا کردند. بعد از پایان نماز، از جهاز شتر، محل مرتفعی ترتیب دادند.
پیامبر با صدای بلند، همگان را متوجه ساخت و خطبه را این‏گونه آغاز فرمود: «حمد، مخصوص خداست، یاری از او می‏خواهیم، به او ایمان داریم، و توکل ما بر اوست. از بدی‏های خود و اعمال نادرست به او پناه می‏بریم. گمراهان را جز او، پناهی نیست. آن‏کس را که او راهنمایی فرموده گمراه کننده‏ای نخواهد بود. گواهی می‏دهم معبودی جز او نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست. پس از ستایش خداوند و گواهی به یگانگی او فرمود ای گروه مردم! خداوند مهربان و دانا مرا آگای داده که دوران عمرم به سر آمده است. هر چه زودتر دعوت خدا را اجابت و به سرای باقی خواهم شتافت. من و شما هر کدام بر حسب آنچه برعهده داریم، مسئولیم. اینکه اندیشه و گفتار شما چیست؟
مردم گفتند: «ما گواهی می‏دهیم که تو پیام خدا را ابلاغ کردی و از پند دادن ما و کوشش در راه وظیفه، دریغ ننمودی، خدای به تو پاداش نیک عطا فرماید!» سپس فرمود: «آیا این که شما به یگانگی خداوند و اینکه محمّد بنده و فرستاده اوست، گواهی می‏دهید؟ و اینکه بهشت و دوزخ و مرگ و قیامت تردیدناپذیر است و اینکه مردگان را خدا بر می‏انگیزد، و اینها همه راست و مورد اعتقاد شما است؟» همگان گفتند: «آری! به این حقایق، گواهی می‏دهیم.»
پیامبر(ص) فرمود: «خداوندا! گواه باش». پس، با تأکید فرمود: «همانا من در انتقال به سرای دیگر و رسیدن به کنار حوض، بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در کنار حوض بر من وارد می‏شوید؛ پهنای حوض من به مانند مسافت بین «صنعا» و «بصری» است، در آن به شماره ستارگان، قدح‏ها و جام‏های سیمین، وجود دارد. بیندیشید و مواظب باشید، که من پس از خودم دو چیز گران‏بها و ارجمند در میان شما می‏گذارم، چگونه رفتار می‏کنید؟» در این موقع، مردم بانگ برآوردند: یا رسول الله، آن دو چیز گران‏بها چیست؟ فرمود: «آنچه بزرگ‏تر است کتاب خداست، که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن، در دست شماست. بنابراین آن را محکم بگیرید و از دست ندهید تا گمراه نشوید. آنچه کوچک‏تر است، عترت من می‏باشد. همانا، خدای دانا و مهربان، مرا آگاه ساخت، که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد، تا در کنار حوض بر من وارد شوند؛ من این امر را از خدای خود، درخواست نموده‏ام، بنابراین بر آن دو پیشی نگیرید و از پیروی آن دو باز نایستید و کوتاهی نکنید، که هلاک خواهید شد.»
سپس دست علی(ع) را گرفت و او را بلند نمود، تا به حدّی که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد. مردم او را دیدند و شناختند. رسول الله، این‏گونه ادامه داد: «ای مردم! کیست که بر اهل ایمان از خود آنها سزاوارتر باشد؟» مردم گفتند: «خدای و رسولش داناترند.» فرمود: «همانا خدا مولای من است و من مولای مؤمنین هستم و بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای او خواهد بود.» و بنا به گفته احمد بن حنبل (پیشوای حنبلی‏ها)، پیامبر این جمله را چهار بار تکرار نمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: «بارخدایا! دوست بدار، آن‏که او را دوست دارد و دشمن بدار آن که او را دشمن دارد. یاری فرما یاران او را و خوارکنندگان او را خوار گردان. او را معیار، میزان و محور حق و راستی قرار ده».
آن‏گاه، پیامبر فرمود: «باید آنان که حاضرند، این امر را به غایبان برسانند و ابلاغ کنند.»
قبل از پراکنده شدن جمعیت، امین وحی، این آیه را بر پیامبر(ص) نازل نمود: (ألْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمع الاِسْلامَ دیناً)؛[۳] «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» در این موقع پیامبر(ص) فرمود: «الله اکبر، بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی(ع) بعد ازمن.»
جمعیت حاضر، از جمله شیخین (ابوبکر و عمر) به امیرالمؤمنین، این‏گونه تهنیت گفتند: «مبارک باد! مبارک باد! بر تو ای پسر ابی طالب که مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن گشتی»
ابن عباس گفت: «به خدا سوگند، ولایت علی(ع) بر همه واجب گشت.»
حسان بن ثابت گفت: «یا رسول الله! اجازه فرما تا درباره علی(ع) اشعاری بسرایم» پیامبر(ص) فرمود: «بگو با میمنت و برکت الهی.» در این هنگام، حسّان برخاست و چنین گفت: «ای گروه بزرگان قریش! در محضر پیامبر اسلام، اشعار و گفتار خود را درباره ولایت، که مسلّم گشت بیان می‏نمایم.» و این‏گونه اشعار خود را سرود:
ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم بخم فاسمع بالرسول منادیا»[۴]
تا آخر اشعار
اجمالی از واقعه غدیر را، که همه امت اسلامی، بر وقوع آن اتفاق دارند بیان نمودیم. شایان ذکر است که در هیچ جای جهان، واقعه و داستانی به این نام و نشان و خصوصیات، ذکر نشده است.
اهمیّت واقعه غدیر
داستان نصب علی(ع) به مقام ولایت، در غدیر خم، از داستان‏های مهم تاریخ اسلام است؛ شاید داستانی با اهمیت و مهم‏تر از این واقعه نداشته باشیم. این واقعه بیانگر بقای رسالت پیامبر اکرم(ص) و دوام دوره الهی آن حضرت در تجلّی‏گاه وجود مبارک علی(ع) بوده است.
غدیر، نشانِ اتحاد و پیوند رسالت و امامت است؛ این دو از یک ریشه و بن روییده‏اند؛ غدیر، محل ظهور حقایق مخفی و به واطن پنهان شده و ارشاد و هدایت مردمان به این راه است.
غدیر، روز بیعت با حق و روز سرسپردگی است، روز داد و ستد جنود شیطان با جنود رحمان است.
غدیر، روز درخشش خورشید عالمتاب از پس ابرهای تاریک است.
راویان حدیث غدیر، از صحابه
حدیث غدیر را به مضمون ذکر شده، تعداد کثیری از صحابه پیامبر(ص) نقل نموده‏اند. در این مقال به اسامی تعدادی از آنان، بسنده می‏کنیم:
۱ـ ابو هریره دوسی؛
۲ـ ابو رافع قبطی؛
۳ـ ابو الهیثم بن تیهان؛
۴ـ ابوبکر بن ابی قحافه؛
۵ـ اسامة بن زید؛
۶ـ اسماء بنت عمیس؛
۷ـ ام سلمه همسر پیامبر(ص)؛
۸ـ براء بن عازب؛
۹ـ جابر بن سمره؛
۱۰ـ جابر بن عبدالله انصاری؛
۱۱ـ ابوذر غفاری؛
۱۲ـ حذیفة بن اسید؛
۱۳ـ حذیفة بن یمان؛
۱۴ـ حسّان بن ثابت؛
۱۵ـ امام مجتبی(ع)؛
۱۶ـ امام حسین(ع)؛
۱۷ـ ابی ایوب انصاری؛
۱۸ـ خالد بن ولید؛
۱۹ـ خزیمة بن ثابت؛
۲۰ـ زبیر بن عوام؛
۲۱ـ زید بن ارقم؛
۲۲ـ سعد بن ابی وقّاص؛
۲۳ـ سعد بن عباده؛
۲۴ـ سلمان فارسی؛
۲۵ـ سهل بن حنیف؛
۲۶ـ سهل بن سعد انصاری؛
۲۷ـ عامر بن واثله؛
۲۸ـ عایشه دختر ابی بکر؛
۲۹ـ عباس بن عبدالمطلب؛
۳۰ـ عبدالرحمن بن عوف؛
۳۱ـ عبدالله بن جعفر؛
۳۲ـ عبدالله بن عباس؛
۳۳ـ عبدالله بن عمر؛
۳۴ـ علی بن ابی طالب(ع)؛
۳۵ـ عمر بن الخطاب؛
۳۶ـ عمرو بن عاص؛
۳۷ـ عمرو بن حمق خزائی؛
۳۸ـ صدیقه فاطمه زهرا(ع)؛
۳۹ـ مقداد بن اسود.
راویان حدیث غدیر از تابعین
حدیث غدیر را ۸۴ نفر از تابعین نقل نموده‏اند؛ از جمله:
ـ اصبغ بن نباته؛
ـ ابی لیلی کندی؛
ـ زیاد بن ابی زیاد؛
ـ سالم بن عبدالله بن عمر؛
ـ سعید بن جبیر؛
ـ سلیم بن قیس هلالی؛
ـ معروف بن خربوذ.
راویان حدیث غدیر خم، در قرن دوّم
ـ حافظ محمد بن اسحاق مدنی، متوفای ۱۵۱؛
ـ حافظ سفیان بن سعید ثوری، متوفای ۱۶۱؛
ـ حافظ وکیع بن جراح، متوفای ۱۹۶٫
راویان حدیث، در قرن سوم
در قرن سوم ۹۲ نفر از علمای عامه، این حدیث را نقل کرده‏اند، از جمله:
ـ محمد بن ادریس شافعی، متوفای ۲۰۴؛
ـ احمد بن حنبل، متوفای ۲۴۱؛
ـ حافظ محمد بن اسماعیل بخاری، متوفای ۲۵۶ (تاریخ البخاری، ج ۱، ص ۳۷۵)؛
ـ حافظ محمد بن عیسی ترمذی، متوفای ۲۷۹؛
ـ حافظ احمد بن یحیی بلاذری، متوفای ۲۷۹ (انساب الأشراف، ج ۲، ص ۱۰۸).
راویان حدیث غدیر در قرن چهارم
در قرن چهارم ۴۳ نفر از علمای عامه حدیث غدیر را نقل نموده‏اند؛ امثال:
ـ احمد بن شعیب نسائی، متوفای ۳۰۳ (خصائص النسائی، ص ۱۶)؛
ـ حافظ احمد بن علی موصلی، ابویعلی، متوفای ۳۰۷ (مسند ابی یعلی، ج ۱۱، ص ۳۰۷)؛
ـ حافظ محمد بن جریر طبری، متوفای ۳۱۰ (جامع البیان، ج ۳، ص ۴۲۸)؛
ـ حافظ ابوالقاسم طبرانی، متوفای ۳۶۰ (المعجم الأوسط، ج ۳، ص ۱۳۳).
راویان حدیث غدیر در قرن پنجم
در قرن پنجم ۲۴ نفر از علمای عامه حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ از جمله:
ـ قاضی ابی بکر باقلانی، متوفای ۴۰۳ (التمهید، ص ۱۶۹)؛
ـ ابی اسحاق ثعلبی، متوفای ۴۲۷ (الکشف و البیان، ص ۱۸۱)؛
ـ ابی منصور ثعالبی، متوفای ۴۲۹ (ثمار القلوب، ص ۶۳۶)؛
ـ حافظ ابی عمر قرطبی، متوفای ۴۶۳ (الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹)؛
ـ ابی بکر خطیب بغدادی، متوفای ۴۶۳ (تاریخ بغداد، ج ۸، ص ۲۹۰)؛
ـ ابن مغازلی شافعی، متوفای ۴۸۳ (المناقب، ص ۲۵)؛
ـ حافظ حساکانی، متوفای ۴۹۰ (شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۰۱).
راویان حدیث غدیر، در قرن ششم
در قرن ششم، ۲۰ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ از قبیل:
ـ حجة الاسلام عزّالی، متوفای ۵۰۵؛
ـ جارالله زمخشری، متوفای ۵۳۸ (ربیع الابرار، ج ۱، ص ۸۴)؛
ـ موفق بن احمد خوارزمی، متوفای ۵۶۸ (المناقب، ص ۱۵۴)؛
ـ ابن عساکر دمشقی، متوفای ۵۷۱ (ترجمه الامام علی(ع)، حدیث ۵۷۲).
راویان حدیث غدیر، در قرن هفتم
در قرن هفتم ۲۱ نفر از علمای عامه حدیث غدیر را نقل نموده‏اند؛ امثال:
ـ فخر رازی، متوفای ۶۰۶ (تفسیر رازی، ج ۳، ص ۶۳۶)؛
ـ ابن اثیر جزری، متوفای ۶۳۰ (اسد الغابة، ج ۱، ص ۳۶۴)؛
ـ ابن ابی الحدید، متوفای ۶۵۵ (شرح نهج‏البلاغه، ج ۱، ص ۱۳)؛
ـ حافظ گنجی شافعی، متوفای ۶۵۸ (کفایة الطالب، ص ۱۶).
راویان حدیث غدیر، در قرن هشتم
در قرن هشتم، ۱۸ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ از قبیل:
ـ شیخ الاسلام جوینی، متوفای ۷۲۲ (فرائد السمطین، ج ۲، ص ۲۷۴)؛
ـ جمال الدین زرندی، متوفای ۷۵۰ (نظم درر المسطین، ص ۱۰۹)؛
ـ قاضی ایجی شافعی، متوفای ۷۵۶ (المواقف، ص ۴۰۵)؛
ـ حافظ ابن کثیر شافعی، متوفای ۷۷۴ (البدایة و النهایه، ج ۵، ص ۲۰۹)؛
ـ سید علی همدانی، متوفای ۷۸۶ (المودّة القربی، مودّت پنجم)؛
ـ سعد الدین تفتازانی شافعی، متوفای ۷۹۱ (شرح المقاصد، ج ۵، ص ۲۷۳).
راویان حدیث غدیر، در قرن نهم
در قرن نهم، ۱۷ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ امثال:
ـ حافظ ابی الحسن هیثمی شافعی، متوفای ۸۰۷ (مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۵)؛
ـ حافظ ابن خلدون مالکی، متوفای ۸۰۸ (مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص ۲۴۶)؛
ـ سید شریف جرجانی حنفی، متوفای ۸۱۶ (شرح المواقف، ج ۸، ص ۳۶۰)؛
ـ ابن حجر عسقلانی شافعی، متوفای ۸۵۲ (الاصابه، ج ۷، ص ۷۸۰)؛
ـ ابن صباغ مالکی، متوفای ۸۵۵ (الفصول المهمّه، ص ۲۴)؛
ـ علاء الدین قوشجی، متوفای ۷۸۹ (شرح التجرید، ص ۴۷۷).
راویان حدیث غدیر، در قرن دهم
در قرن دهم، ۱۴ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ از قبیل:
ـ حافظ جلال الدین سیوطی، متوفای ۹۱۱ (تاریخ الخلفا، ص ۱۱۴)؛
ـ نور الدین سمهودی شافعی، متوفای ۹۱۱ (جواهر العقدین)؛
ـ حافظ ابی العباس قسطلانی شافعی، متوفای ۹۲۳؛
ـ ابن حجر شافعی، متوفای ۹۷۴ (الصواعق المحرقه، ص ۲۵)؛
ـ متقی هندی، (کنز العمّال، ج ۲، ص ۱۵۴).
راویان حدیث غدیر، در قرن یازدهم
در قرن یازدهم، ۱۳ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل نموده‏اند؛ امثال:
ـ زید الدین مناوی شافعی، متوفای ۱۰۳۱ (کنوز الحقایق، ج ۲، ص ۱۱۸)؛
ـ نور الدین حلبی شافعی، متوفای ۱۰۴۴ (السیرة الحلبیّة، ج ۳، ص ۲۷۴).
راویان حدیث غدیر، در قرن دوازدهم
در این قرن، ۱۳ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل نموده‏اند؛ امثال:
ـ ضیاء الدین مقبلی، متوفای ۱۱۰۸؛
ـ ابن حمزه حرّانی، متوفای ۱۱۲۰ (البیان و التعریف، ج ۳، ص ۲۷۴)؛
ـ ابی عبدالله زرقانی مصری مالکی، متوفای ۱۱۲۲ (شرح المواهب، ج ۷، ص ۱۳).
راویان حدیث غدیر، در قرن سیزدهم
در قرن سیزدهم، ۱۲ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ از قبیل:
ـ محمد بن صبّان شافعی، متوفای ۱۲۰۶ (اسعاف الراغبین، در حاشیه نور الأبصار، ص ۱۵۲)؛
ـ قاضی شوکانی، متوفای ۱۲۵۰؛
ـ سید شهاب الدین آلوسی، متوفای ۱۲۷۰ (روح المعانی، ج ۶، ص ۱۹۴).
راویان حدیث غدیر، در قرن چهاردهم
در قرن چهاردهم، ۱۹ نفر از علمای عامه، حدیث غدیر را نقل کرده‏اند؛ مانند:
ـ احمد بن زینی دحلان شافعی، متوفای ۱۳۰۴؛
ـ سید مؤمن شبلنجی؛
ـ شیخ محمد عبده مصری، متوفای ۱۳۲۳ (تفسیر المنار، ج ۶، ص ۴۶۴)؛
ـ شیخ عبدالحمید آلوسی (نثر اللئالی، ص ۱۶۶)؛
ـ عبدالفتاح عبدالمقصود.
اعتراف‏کنندگان به تواتر حدیث غدیر
چهارده نفر از علمای اهل سنت ادعای تواتر حدیث غدیر را نموده‏اند؛ از قبیل:
ـ علامه مناوی (شرح جامع الصغیر، ج ۲، ص ۴۴۲)؛
ـ علامه عزیزی (شرح جامع الصغیر، ج ۳، ص ۳۶۰)؛
ـ جلال الدین سیوطی (اخبار متواتره)؛
ـ ملاعلی قاری حنفی (شرح مشکاة، ج ۵، ص ۵۶۸)؛
ـ ابن کثیر دمشقی (تاریخ ابن کثیر).
اعتراف‏کنندگان به صحت حدیث غدیر
سی نفر از علمای اهل سنت، به صحت حدیث غدیر اعتراف کرده‏اند؛ مانند:
ـ ابن حجر هیتمی (الصواعق المحرقه، ص ۴۲ـ۴۳)؛
ـ حاکم نیشابوری (مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۰۹)؛
ـ حلبی (السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۲۷۴)؛
ـ ابن کثیر (البدایة و النهایة، ج ۵، ص ۲۸۸)؛
ـ ترمذی (صحیح الترمذی، ج ۲، ص ۲۹۸)؛
ـ ابوجعفر طحاوی (مشکل الاثار، ج ۲، ص ۳۰۸)؛
ـ ابن عبدالبرّ قرطبی (الاسنیعاب، ج ۲، ص ۳۷۳)؛
ـ سبط بن جوزی (تذکرة الخواص، ص ۱۸)؛
ـ ابوحامد غزالی (سرّ العالمین، ص ۲۱)؛
ـ ابن ابی الحدید (شرح نهج‏البلاغه، ج ۹، ص ۱۶۶)؛
ـ حافظ گنجی شافعی (کفایة الطالب، ص ۶۴)؛
ـ حافظ نور الدین هیثمی (مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۰۴ـ۱۰۹)؛
ـ شمس الدین ذهبی؛
ـ ابی العباس شهاب الدین عسقلانی (مواهب اللدنیّه، ج ۳، ص ۳۶۵)؛
ـ زین الدین مناوی شافعی (فیض القدیر، ج ۶، ص ۲۱۸)؛
ـ میرزا احمد بدخشی (نزل الابرار، ص ۵۴)؛
ـ ألبانی، (محدث وهابیان) (السّنة لابن ابی عاصم، تحقیق البانی، ج ۲، ص ۵۶۶)؛
ـ ابن حجر عسقلانی (فتح الباری، ج ۷، ص ۶۱)؛
ـ ابن مغازلی شافعی (المناقب، ص ۲۶)؛
مؤلفین حدیث غدیر، از عامه
عده‏ای از علمای اهل سنت، کتابهایی در باب غدیر، تألیف نموده‏اند، از قبیل:
ـ محمد بن جریر طبری، در دو جلد که در آن طرق حدیث غدیر را ذکر کرده است؛[۵]
ـ حافظ ابن عقده، ۱۰۵ حدیث را در کتابی به نام الولایه نقل کرده است؛
ـ ابوبکر جعابی، به ۱۲۵ طریق، حدیث غدیر را در کتابی مستقل نقل کرده است؛[۶]
ـ علی بن عمر دارقطنی؛[۷]
ـ ذهبی، بنا به نقل خودش، طرق حدیث را در کتابی ذکر کرده است؛[۸]
ـ جزری شافعی، در اثبات تواتر حدیث غدیر کتابی به رشته تحریر در آورده است؛[۹]
ـ ابو سیعد سجستانی.
دلالت حدیث غدیر
دلالت حدیث غدیر بر امامت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب را از دو طریق می‏توان اثبات کرد:
الف) دلالت به وضع لغوی؛
ب) دلالت به قرائن.
دلالت به وضع لغوی
ابن بطریق می‏گوید: «کسی که کتاب‏های لغت را بررسی کند، در می‏یابد که برای لفظ «مولی» معانی زیادی ذکر نموده‏اند؛ از قبیل: مالک، عبد، آزادکننده، آزاد شده، صاحب، قریب، همسایه، هم قسم، دوست، تابع و معانی دیگر. لکن حق آن است که «ولی» یک معنا بیشتر ندارد و آن اولی و سزاوارتر به کاری است، که این معنا به حسب استعمال، در هر موردی فرق می‏کند. پس مشترک معنوی است. و در اصول گفته‏اند که اشتراک معنوی اولی از اشتراک لفظی است…»[۱۰]
علامه امینی فهم صحابه از حدیث غدیر را بهترین دلیل بر دلالت بر ولایت گرفته‏اند، زیرا با مراجعه به اشعار و کلماتشان پی می‏بریم که آنان از حدیث غدیر معنای ولایت را فهمیده‏اند.
و نیز می‏توان ادعای تبادر خصوص معنای ولایت و اولی به تصرف و امامت را از لفظ مولی نمود.
دلالت به قرائن
قرائن متصل و منفصلی در حدیث غدیر وجود دارد، که دلالت می‏کند بر اینکه «مولی» به معنای «اولی به تصرف» است. اینک به تعدادی از آن قراین، اشاره می‏کنیم:
الف) صدر حدیث
جمله (الست اولی بکم من انفسکم)؛ آیا من اولی به شما از خود شما بر نفستان نیستم. در این که «اولی» به معنای امامت است؛ تعداد ۶۴ نفر از علمای عامه نقل کرده‏اند. و این خود قرینه‏ای بر جمله «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» می‏باشد، که مراد امامت است.
معنای اولویت
قسطلانی می‏گوید: «نبی اولی به مؤمنین است؛ در تمام امور از خود آنها در نفوذ حکمش و وجوب طاعتش.»
ابن عباس و ابن عطا در شرح آیه (النَّبِیُّ أوْلی بِالْمُؤمِنِینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ) می‏گویند: «یعنی، هرگاه پیامبر(ص) آنان را برای امری دعوت کند، ولی نفسشان آنان را بر امری دیگر دعوت نماید، اطاعت پیامبر(ص)، اولی از اطاعت نفس‏شان است.»[۱۱]
گفتاری به همین مضمون، از قاضی بیضاوی،[۱۲] زمخشری،[۱۳] نسفی[۱۴] و سیوطی[۱۵] رسیده است.
ب) گرفتن شهادت از مردم
در حدیث حذیفة بن اسید، به سند صحیح نقل شده است، که پیامبر فرمود: «آیا شهادت نمی‏دهید که جز خدا الهی نیست و محمد(ص) رسول اوست؟…
گفتند: بلی، شهادت می‏دهیم. در این هنگام پیامبر عرض کرد: خدایا! شاهد باش. سپس فرمود: ای مردم! خدا، مولای من، و من مولای مؤمنانم. و من اولی به مومنین از خود آنهایم. پس هر که من مولای اویم، علی مولای اوست».[۱۶]
قرار گرفتن ولایت در سیاق شهادت به توحید و رسالت و در ردیف مولویت خدا و رسول، دلیل بر آن است که در حدیث، ولایت به معنای «امامت» و «اولی به تصرف» است.
ج) تاج‏گذاری امام علی(ع)
دلیل دیگر بر این ادعا، گذاشتن عمامه به دست پیامبر(ص) بر سر علی(ع) در روز غدیر است که در تاریخ آمده است.
ابن قیّم جوزیّه، نقل می‏کند: «برای رسول خدا(ص) عمامه‏ای بود، به نام سحاب، که بر سر علی(ع) قرار داد.»[۱۷]
عبدالاعلی بن عدی بهرانی، نقل می‏کند: «رسول خدا(ص) در روز غدیر، علی(ع) را خواست و عمامه‏ای بر سر او نهاد.»[۱۸]
کسانی از عامه، که به دلالت حدیث غدیر بر امامت اعتراف نموده‏اند
جماعت زیادی از علمای اهل سنت، تصریح کرده‏اند که حدیث، دلالت بر امامت امیرالمؤمنین دارد. اسامی بعضی از آنها را ذکر می‏کنیم:
۱ـ محمد بن محمّد غزالی (سر العالمین)؛
۲ـ حکیم سنایی (حدیقة الحقیقة)؛
۳ـ فرید الدین عطار (مثنوی مظهر حق)؛
۴ـ محمد بن طلحه شافعی (مطالب السؤول، ص ۴۴ـ ۴۵)
۵ـ سبط بن جوزی حنفی (تذکرة الخواص، ص ۱۶۶ـ۱۶۷)؛
۶ـ محمد بن یوسف گنجی شافعی (کفایت الطالب، ص ۱۶۶ـ۱۶۷)؛
۷ـ سعید الدین فرغانی (شرح تائیه ابن فارض)؛
۸ـ تقی الدین مقریزی (المواعظ و الاعتبار، ج ۲، ص ۲۲۰)؛
۹ـ تفتازانی (شرح المقاصد، ج ۲، ص ۲۹۰).
آیات غدیر
۱ـ آیه تبلیغ
آیه تبلیغ از جمله آیاتی است که در مورد غدیر نازل شده است و قرینه‏ای بر امامت امام علی(ع) می‏باشد. خداوند متعال می‏فرماید: (یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ… و اِنْ لَمْ تَفْعَل فَما بَلَغت رسالَتَهُ وَ للهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس)؛[۱۹] «ای رسول! ابلاغ نما، آنچه را که پروردگارت بر تو نازل نموده است و چنانچه ابلاغ نکنی رسالتت را ابلاغ ننموده‏ای و خداوند تو را از مردم، محافظت می‏نماید.»
مفسّرین فریقین می‏گویند: این آیه شریفه، در هیجده ذی‏حجه، سال دهم هجری در حجة الوداع، در غدیر خم بر پیامبر(ص) نازل شده است. و لذا پیامبر دستور داد تا جمعیت (که حدود صد هزار یا بیشتر بودند)، در غدیر خم گرد هم آیند، سپس، علی(ع) را به مقام خلافت منصوب نمود.
الفاظ حدیث
۱ـ حبری، به سند صحیح از ابن عباس نقل می‏کند: «این آیه در شأن علی(ع) نازل شده است. رسول خدا به تبلیغ ولایت امر شد، سپس دست علی(ع) را گرفت و فرمود: هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست.»[۲۰]
۲ـ ابونعیم اصفهانی، به سند صحیح از ابی سعید خدری نقل می‏کند: «این آیه بر رسول خدا(ص) در شأن علی(ع) نازل شده است.»[۲۱]
۳ـ ابن عساکر به سند صحیح از ابی سعید خدری نقل می‏کند: «آیه شریفه در روز غدیر خم، بر رسول خدا(ص) در شأن علی(ع) نازل شده است.»[۲۲]
راویان حدیث نزول آیه، در شأن علی(ع)، از صحابه
تعدادی از صحابه، نقل کرده‏اند که آیه تبلیغ در شأن علی(ع) نازل شده است. از قبیل:
۱ـ عبدالله بن عباس؛
۲ـ ابوسعید خدری؛
۳ـ زیدبن ارقم؛
۴ـ جابر بن عبدالله بن انصاری؛
۵ـ براء بن عازب؛
۶ـ ابوهریره؛
۷ـ عبدالله بن مسعود؛
۸ـ عبدالله بن أبی أوفی.
راویان حدیث از علمای عامه
تعداد زیادی از علمای اهل سنت، آیه «تبلیغ» را در شأن علی(ع) دانسته‏اند، مانند:
۱ـ حافظ أبو جعفر طبری، (الولایه)؛
۲ـ حافظ أبو اسحاق ثعلبی (الکشف و البیان، ص ۲۳۴)؛
۳ـ حافظ أبو نعیم اصفهانی (ما نزل من القرآن فی علی(ع)، ص ۸۶)؛
۴ـ واحدی نیشابوری (اسباب النزول، ص ۱۳۵)؛
۵ـ حاکم حسکانی (شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۲۵۵)؛
۶ـ حافظ ابن عساکر شافعی (تاریخ مدینه دمشق، ج ۱۲، ص ۲۳۷)؛
۷ـ فخر الدین رازی شافعی (تفسیر کبیر، ج ۱۲، ص ۴۹)؛
۸ـ شیخ الاسلام حموئی (فرائد السمطین، ج ۱، ص ۱۵۸)؛
۹ـ نور الدین ابن صباغ مالکی (الفصول المهمه، ص ۴۲)؛
۱۰ـ جلال الدین سیوطی (الدر المنثور، ج ۳، ص ۱۱۶)؛
۱۱ـ بدر الدین عینی (عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج ۱۸، ص ۲۰۶)؛
۱۲ـ قاضی شوکانی (فتح القدیر، ج ۲، ص ۶۰)؛
۱۳ـ شهاب الدین آلوسی (روح المعانی، ج ۶، ص ۱۹۶)؛
۱۴ـ شیخ محمد عبده (المنار، ج ۶، ص ۴۶۳).
قراینی که دلالت بر ولایت دارد
در آیه «تبلیغ» دو قرینه وجود دارد که بر مسئله ولایت علی(ع) دلالت می‏کند.
الف) اهتمام خداوند متعال به مسئله، زیرا خداوند فرمود: «و اگر این دستور را امتثال نکنی، رسالت را ابلاغ ننموده‏ای.»
ب) از آیه شریفه استفاده می‏شود: آنچه بر او نازل شده، مهمّ و سنگین بوده است.
سنگینی مسئله به جهت خوف از خود نبوده، بلکه خوف آن حضرت از جهت مردم بوده است، لذا خداوند برای تسکین خاطر آن حضرت فرمود: «وَ الله یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ).
۲ـ آیه اکمال
آیه اکمال، از جمله آیاتی است که دلالت ضمنی بر ولایت و امامت علی(ع) دارد. خداوند می‏فرماید: (ألْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمْ الاِسْلامَ دیناً)؛[۲۳] «امروز دینتان را بر شما کامل نمودم و نعمتم را بر شما تمام کرده و راضی شدم بر شما که اسلام دین شما باشد.»
در روایات فراوانی اشاره شده که بعد از واقعه غدیر، این آیه در شأن امام علی(ع) نازل شده است.
الفاظ حدیث
الف) ابو نعیم اصفهانی، به سند صحیح از ابی سعید خدری، نقل می‏کند: «پیامبر(ص) در غدیر خم مردم را به علی(ع) دعوت کرد و دستور داد تا زیر درختی را جاروب کنند، سپس علی(ع) را دعوت کرده و دو دست او را بلند نمود، ـ به حدی که مردم زیر بغل‏های رسول خدا(ص) را مشاهده نمودند ـ قبل از این که مردم متفرق شوند، این آیه بر پیامبر نازل شد: (الْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ…) پس رسول خدا(ص) فرمود: خدا اکبر است بر اکمال دین و اتمام نعمت… سپس فرمود: هر که من مولایم اویم، این علی(ع) مولای اوست…»[۲۴]
ب) خطیب بغدادی، به سند صحیح از ابی هریره نقل می‏کند: «هر کس روز هیجده ذی‏الحجة را روزه بدارد، خداوند برای او ثواب شصت ماه روزه را می‏نویسد و آن، روز غدیر است؛ آن زمانی که پیامبر، دست علی را گرفت و فرمود: آیا من ولی مؤمنان نیستم، گفتند: آری! فرمود: هر که من مولای اویم، علی مولای اوست. در این هنگام عمر بن خطاب گفت: مبارک باد، مبارک باد، ای پسر علی بن ابی طالب! مولای من و مولای هر مسلمانی گردیدی. آنگاه این آیه نازل شد: (الْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ…).[۲۵]
ج) ابن عساکر نیز، همین مضمون را به طریق صحیح، در تاریخ خود نقل نموده است.[۲۶]
آیه «اکمال» و راویان عامه
علمای امامیه بر نزول آیه «اکمال» بر پیامبر در غدیر، اتفاق دارند، علاوه بر آن عده زیادی از علمای اهل سنت نیز با امامیه موافقند، از قبیل:
۱ـ ابوجعفر محمد بن جریر طبری؛
۲ـ ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی؛
۳ـ ابو عبدالله حاکم نیشابوری؛
۴ـ ابوبکر ابن مردویه اصفهانی؛
۵ـ ابو نعیم اصفهانی؛
۶ـ ابوبکر احمد بن حسین بیهقی؛
۷ـ ابوبکر خطیب بغدادی؛
۸ـ ابوالحسن ابن المغازلی؛
۹ـ ابوالقاسم حاکم حسکانی؛
۱۰ـ خطیب خوارزمی؛
۱۱ـ ابوالقاسم ابن عساکر دمشقی؛
۱۲ـ سبط بن جوزی؛
۱۳ـ شیخ الاسلام حموینی؛
۱۴ـ ابن کثیر دشمقی؛
۱۵ـ جلال الدین سیوطی.
دلالت آیه بر امامت و ولایت
نازل شدن آیه اکمال، بعد از خطبه غدیر، شاهد صدقی بر قول رسول خداست که فرمود: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» زیرا، معنایی غیر از امامت و خلافت، سزاوار نیست که از آن به «اکمال دین» تعبیر شود.[۲۷]
۳ـ آیه «سأل سائل»
از جمله آیاتی که بعد از واقعه غدیر، بر پیامبر نازل شد، آیات اول سوره «معراج» است؛ آن جا که می‏فرماید: (بِسْمِ اللهِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، سَأَلَ سائِل بِعَذا واقِع، لِلْکافِرین لَیْسَ لَهُ دافِع، مِنَ الله ذِی المَعارِج…) «سؤال کننده‏ای از خداوندی که صاحب معارج است، از عذابی که واقع است سؤال کرد، برای کافران دفع‏کننده‏ای نیست.»
الفاظ حدیث
الف) ابو اسحاق ثعلبی، می‏گوید: «از سفیان بن عیینه سؤال شد: آیه (سَألَ سائِلٌ…) در حق چه کسی نازل شده است. او در جواب گفت: از من سؤالی کردی که هیچ‏کس قبل از تو نپرسیده بود. پدرم حدیثی از جعفربن محمد از پدرانش برای من نقل کرد: هنگامی که رسول خدا(ص) به غدیر خم رسید، مردم را ندا داد و پس از اجتماع مردم دست علی(ع) را گرفت و بلند نمود، و فرمود: «هرکس من مولای اویم پس علی مولای اوست».
این خبر در تمام بلاد، پخش شد وقتی این خبر به حارث بن نعمان رسید، نزد رسول خدا آمد از شتر خود پیاده شد، و به رسول خدا گفت: ای محمد! ما را به شهادت دادن به توحید و رسالت امر نمودی، قبول کردیم. ما را به نماز پنج‏گانه، زکات، روزه و حج امر نمودی، همه را پذیرفتیم و قبول کردیم، به این امور اکتفا نکردی و دست پسر عموی خود را بلند کردی و او را بر ما تفضیل دادی و گفتی: هر که من مولای اویم این علی مولای اوست. آیا این عمل از جانب توست یا از جانب خدا؟ پیامبر فرمود: قسم به کسی که به جز او خدایی نیست، این عمل از جانب خداوند بوده است! در این هنگام حارث بن نعمان برگشت در حالی که این‏گونه زمزمه می‏کرد: «خدایا! اگر آنچه محمد می‏گوید حق است، از آسمان بر ما سنگی ببار و یا ما را به عذابی دردناک مبتلا گردان.» هنوز به شتر خود نرسیده بود که سنگی از آسمان بر زمین فرود آمد و بر فرق او رسید و از پایین او بیرون آمد، و او را به جهنّم واصل کرد.
در این هنگام این آیه نازل شد: (سَأَلَ سائِل بِعَذا واقِع، لِلْکافِرین لَیْسَ لَهُ دافِع…).[۲۸]
ب) ابو عبید هروی این حدیث را به همین مضمون، در تفسیرش به نام «غرایب القرآن» نقل نموده است.[۲۹]
ج) شیخ الاسلام حمّوئی، این مضمون را در کتاب (فرائد السمطین) در باب ۱۵ نقل کرده است.[۳۰]
راویان حدیث، از عامه
مضمون این حدیث را، تعدادی از علمای اهل سنت، در کتابهای خویش نقل نموده‏اند؛ از قبیل:
۱ـ حافظ ابو عبیده هروی (غریب القرآن)؛
۲ـ ابو اسحاق ثعلبی (الکشف و البیان، ص ۲۳۴)؛
۳ـ حاکم حسکانی (شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۳۸۳)؛
۴ـ ابوبکر یحیی قرطبی (الجامع لأحکام القرآن، ج ۱۸، ص ۲۷۸)؛
۵ـ سبط بن الجوزی (تذکرة الخواص، ص ۳۰)؛
۶ـ شیخ الاسلام حمّویی (فرائد السمطین، ج ۱، ص ۹۲)؛
۷ـ نور الدین ابن صباغ ملکی (الفصول المهمّه، ص ۴۱)؛
۸ـ نور الدین سمهودی شافعی (جواهر العقدین، ص ۱۷۹)؛
۹ـ زین الدین مناوی شافعی (شرح جامع الصغیر، ج ۶، ص ۲۱۸)؛
۱۰ـ برهان الدین حلبی شافعی (السیرة الحلبیّه، ج ۳، ص ۲۷۴)؛
۱۱ـ سید مؤمن شبلنجی (نور الابصار، ص ۱۵۹)؛
۱۲ـ شیخ عبدالرحمن صفوری (نزهة المجالسف ج ۲، ص ۳۸۷)؛
۱۳ـ شیخ محمد عبده (المنار، ج ۶، ص ۴۶۴)؛
۱۴ـ قندوزی حنفی (ینابیع المودّه، ص ۲۷۴)؛
۱۵ـ حافظ گنجی شافعی (کفایة الطالب).
دلالت حدیث
حارث بن نعمان از حدیث غدیر ولایت و سرپرستی را فهمیده، و لذا به جهت عنادی که داشته تقاضای مرگ کرده است.
شیعه‏شناسی، پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی، ج ۲، صص: ۶۳۲ـ۶۵۳
 
پی نوشت ها :
 
۱ . طبقات ابن سعد، ج ۳، ص ۲۲۵؛ مقریزی، المتاع، ص ۵۱۱ و ارشاد الساری، ج ۶، ص ۳۲۹٫
۲ . مائده (۵)، آیه ۶۷٫
۳ . مائده (۵)، ۶٫
۴ . الغدیر، ج ۱، ص ۳۱ـ۳۶٫
۵ . البدایة و النهایه، ج ۵، ص ۱۸۳، طبقات الحفّاظ، ج ۲، ص ۵۴٫
۶ . الغدیر، ج ۱، ص ۱۵۴٫
۷ . همان
۸ . تذکرة الحفّاظ، ج ۳، ص ۲۳۱
۹ . الغدیر.
۱۰ . عمده ابن بطریق، ص ۱۱۴ـ۱۱۵٫
۱۱ . ارشاد الساری، ج ۷، ص ۲۸۰٫
۱۲ . انوار التنزیل، ۵۵۲٫
۱۳ . کشاف، ج ۳، ص ۵۲۳٫
۱۴ . مدارک التنزیل، ج ۳، ص ۲۹۴٫
۱۵ . تفسیر جلالین.
۱۶ . اسد الغابه، ج ۶، ص ۱۳۶، تاریخ دمشق، ج ۱۲، ص ۲۳۶، الصواعق المحرقه، ص ۴۳، نوادر الاصول، ج ۱، ص ۱۶۳، السیرة الحلبیه، ج ۲، ص ۳۷۴ و… .
۱۷ . ابن قیم، زاد المعاد، ج ۱، ص ۱۲۹٫
۱۸ . الریاض النضره، ج ۲، ص ۲۸۹؛ اسد الغابه، ج ۴، ص ۵۴ و…
۱۹ . مائده (۵)، آیه ۶۷٫
۲۰ . تفسیر حبری، ص ۲۶۲٫
۲۱ . ابی نعیم اصفهانی، ما نزل من القرآن فی علی(ع).
۲۲ . ابن عساکر، ترجمة الامام علی(ع)، ج ۲، ص ۸۶٫
۲۳ . مائده (۵)، آیه ۳٫
۲۴ . خصائص الوحی المبین، ص ۶۱ـ۶۲٫
۲۵ . تاریخ بغداد، ج ۸، ص ۲۹۰٫
۲۶ . تاریخ دمشق، ترجمه الامام علی(ع)، رقم احادیث، ۵۷۵، ۵۷۸ و ۵۸۵٫
۲۷ . خلاصه عبقات الانوار، ج ۸، ص ۲۷۵٫
۲۸ . الکشف و البیان، ص ۲۳۴٫
۲۹ . غرائب القرآن.
۳۰ . فرائد السمطین، ج ۱، ص ۸۲، ح ۶۳٫