شیعه از دیرباز با مساله چگونگی توجیه تفاوت عملکرد امامان معصوم حسین بن علی (ع) و حسن بن علی (ع) روبه رو بوده است . در این موقعیت، اهل سنت و مستشرقان که به مبانی کلامی تشیع مانند عصمت و نور واحد بودن همه ائمه (ع) پایبند نیستند به راحتی دیدگاه خود را بیان کرده، گاه بر عملکرد یک یا هر دو امام (ع) خرده می‏گیرند و با فرو افکندن شیعیان ساده دل در دام شبهات، زمینه انحراف آن‏ها را فراهم می‏آورند .

این مقاله می‏کوشد، با مروری اجمالی بر دیدگاه‏های گونه‏گون در این گستره، جوانب مختلف بحث را روشن‏تر سازد و سبب تفاوت عملکرد معصومان (ع) را دریابد .
دیدگاه‏های مختلف در گستره عملکرد امام حسن (ع) و امام حسین (ع)
در این عرصه، سه دیدگاه عمده وجود دارد که ضرورت توجه به آن‏ها انکارناپذیر می‏نماید:
دیدگاه عصمت مدار
این دیدگاه محور بحث را عصمت هر دو امام (ع) قرار می‏دهد و می‏گوید: در علم کلام شیعه با دلیل‏های قطعی نقلی و عقلی عصمت امام (ع) از گناه، فراموشی و خطا ثابت‏شده است . افزون بر این روایات نشان می‏دهد ائمه همگی نور واحدند (۱) ذات و جوهره عملکردشان تفاوت ندارد; هر چند در ظاهر متفاوت و حتی متناقض می‏نماید . بنابراین، شیعه باید به دیدگاه‏های کلامی و روایی اش پایبند باشد و اگر در مواردی نتوانست عملکرد امامی (ع) را توجیه و یا درستی‏اش را، در مقایسه باعملکرد امام دیگر، اثبات کند علم آن را به خداوند واگذارد و از ورود در این ورطه‏های هولناک و کلام سوز بپرهیزد .
این دیدگاه مساله را از موضع برتر و به گونه تعبدی حل می‏کند; ولی اشکالش این است که:
الف . پرسش‏ها و دغدغه‏های ذهنی شیعه را از میان نمی‏برد; پرسش‏هایی که اگر جواب صحیح برای آن یافت نشود، ممکن است در سراسر وجود فرد ریشه دواند و سرانجام او را به انکار مبانی کلامی وادارد .
ب . شیعه را در مقابل اشکالات مخالفانی که به این مبانی کلامی اعتقاد ندارند، خلع سلاح می‏کند و احیانا سبب پیشروی مخالفان و دست اندازی به سایر معتقدات شیعی می‏شود .
۲ . دیدگاه سطحی نگر
این دیدگاه که معمولا از سوی غیر شیعیان و شیعیان ناآشنا به مبانی اعتقادی شیعه ابراز می‏شود، چنین است: آنچه ما در ظاهر می‏بینیم، تفا وت عملکرد دو امام (ع) است . یکی صلح را بر می‏گزیند و دیگری راه جنگ پیش می‏گیرد . بنابراین یا باید روش هر دو را نادرست‏بدانیم و یا دست کم در درستی عملکرد یکی از آن دو تردید کنیم . در این موقعیت، آسان‏ترین راه توجیه تفاوت عملکرد امامان توجه به تفاوت شخصیت آنان است . امام حسن (ع) ذاتا عنصری صلح‏جو، آرام و احیانا عافیت طلب به شمار می‏آمد . برخلاف امام حسین (ع) که در نظر این گروه ذاتا فردی حماسی، غیور و احیانا جنگ طلب است .
ناگفته پیدا است چنین دیدگاهی، با این تحلیل سطحی، نمی‏تواند از سوی افراد منصف و آگاه به تاریخ – حتی اگر به مبانی کلامی شیعه معتقد نباشند – پذیرفته شود .
۳ . دیدگاه تحلیل مدار
این دیدگاه جواب شبهه را در تحلیل دقیق حوادث تاریخی جست و جو می‏کند; تحلیلی که بر شناخت عمیق بستر وقایع مبتنی است . طرفداران این دیدگاه، هر چند شیعه باشند، خود را در مبانی کلامی شیعی محصور نمی‏دانند; در جهت در فهم رست‏حوادث و درک عمیق چرایی تفاوت عملکردها می‏کوشند و تنها وقتی تحلیل تاریخی نتواند به پرسش‏هاشان پاسخ دهد متعبدانه به مبانی کلامی روی می‏آورند .
تحلیل مداران راه‏های مختلفی برای اثبات نظر خود پیموده‏اند; راه‏هایی که می‏توان همه آن‏ها را در مقایسه اجمالی زمان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) جای داد .
الف) شرایط و بستر زمانی امام حسن (ع)
تاریخ نشان می‏دهد که امام حسن (ع) در دوره حکومت کوتاه خود (حدود شش ماه) بامشکلات فراوان روبه رو بود و گزینه‏ای جز صلح در برابرش وجود نداشت . بخشی از مشکلات امام حسن (ع) عبارت است از:
۱- سپاه امام (ع)
مهم‏ترین مشکل امام (ع) از ناهماهنگی و بی‏انگیزگی و احیانا روحیه تمرد سپاهش بود; در سپاه او عناصر مختلفی چون غنیمت طلبان، شکاکان، خوارج، و تعداد کمی از شیعیان خالص به چشم می‏خورد . (۲)
این سپاه همان مردمانی بودند که امام علی (ع) در روزها و ماه‏های پایانی عمر خویش گاه برفراز منبر آن‏ها را «یا اشباه الرجال و لارجال‏» (۳) (ای مردنمایان نامرد) می‏خواند و گاه از خداوند می‏خواست‏به جای آن‏ها افرادی نیکوتر به وی عنایت فرماید و به جای او، زمامداری بر آن‏ها مسلط سازد . (۴)
بررسی روان‏شناسی اجتماعی کوفه و شام در این دوره نیز نشان می‏دهد که حکومت کردن بر کوفیان رهبرگریز از حکمرانی بر شامیان متمدن بسیار دشوارتر بود; زیرا شامیان قبل از پذیرش اسلام مردمی متمدن به شمار می‏آمدند و زندگی در سایه حکومت مقتدر روم را تجربه کرده بودند . از سوی دیگر، رومیان به ساکنان شام ستم بسیار روا داشته، به بهانه‏های گوناگون آن‏ها را تحت فشارهای مختلف فرهنگی، دینی و اقتصادی قرار می‏دادند و مالیات‏های متنوع بر آن‏ها تحمیل می‏کردند .
ورود اسلام در این منطقه با نام افرادی از بنی‏امیه چون یزیدبن ابوسفیان و برادرش معاویه همراه بود . سپاه اسلام فشارهای رومیان از مردم شام برداشت . کار به جایی رسید که آن‏ها بنی امیه را فرشته نجات خود می‏دانستند و ضمن شناخت‏بسیار سطحی از اسلام، برای هر گونه فداکاری زیر پرچم آن‏ها آماده بودند . همین عامل توانست‏بنی امیه را در دو شاخه سفیانی و مروانی تا حدود یک قرن بر سراسر مملکت اسلامی مسلط سازد .
گروهی معتقدند، حتی اگر امام علی (ع) به شهادت نمی‏رسید، نمی‏توانست در برابر این سپاه کاری انجام دهد . در حالی که موقعیت امام حسن (ع) بسیار دشوارتر از پدرش بود . در دیدگاه مردم آن زمان، امام حسن (ع) از ویژگی‏های پدرش (نخستین مسلمان، فداکارترین یار پیامبر اکرم (ص) و شایسته‏ترین فرد برای فرمانروایی) بی‏بهره بود . از سوی دیگر، جوان‏تر بودن آن حضرت (ع) از معاویه، بهانه‏ای شده بود تا معاویه خود را دارای خبرگی و تجربه و امام (ع) را در امور کشورداری خام و بی‏تجربه معرفی کند . (۵)
با این همه، امام در جهت احقاق حق خود، سپاهی آراست و به مقابله با معاویه روی آورد . سپاه وی حدود یک پنجم سپاه شصت هزار نفری معاویه بود (۶) و از نظر روحیه وضعیتی نامساعد داشت .
خیانت فرماندهان، بی‏انگیزگی سربازان و هماهنگی آن‏ها سپاه را چنان سست و ناکارآمد ساخته بود که نیروهایش آماده بودند برای نجات خویش و عدم رویارویی با لشگر شام امام (ع) را دستگیر کنند و به معاویه تحویل دهند . (۷)
۲- معاویه
معاویه شخصیتی کم‏نظیر است و در تاریخ اسلام کم‏تر می‏توان برایش همانندی یافت; به گونه‏ای که اعراب وی را یکی از چهار نابغه عرب معرفی می‏کنند .
او فرزند ابوسفیان است که در کنار پدرش تا واپسین لحظات در مقابل اسلام مقاومت کرد و حتی وقتی پدرش به ظاهر اسلام آورد، به سرزنش وی پرداخت . به زودی هوش سیاسی‏اش به یاری وی شتافت و دریافت تنها از راه اسلام آوردن می‏تواند پیشرفت کند . پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، حکومت جدید برای استفاده از توانایی‏های خاندان بنی امیه و مصون ماندن از توطئه‏های آن‏ها، یزید و معاویه فرزندان ابوسفیان را در راس سپاهی به شام فرستاد . در سال هیجدهم هجری، معاویه پس از مرگ برادرش یزید حاکم دمشق شد و با روحیه جاه‏طلبی‏اش به سرعت‏به سمت تسلط بر جهان اسلام به حرکت در آمد .
کشته شدن عثمان فرصتی طلایی بود تا معاویه بلندترین گام‏ها را به سوی اهدافش بردارد . بنابراین، با بهانه قرادادن وجود قاتلان عثمان در سپاه امام علی (ع) و ادعای خونخواهی عثمان، مشروعیت‏حکومت‏حضرت را با پرسش روبه رو ساخت; به عنوان امیر شام سپاهی در مقابل امام (ع) آراست و تا واپسین لحظات عمر امام (ع) مهم‏ترین مشکل و دغدغه وی به شمار می‏آمد .
خبر شهادت امام علی (ع)، بهترین خبری بود که معاویه می‏توانست در همه عمرش شنیده باشد . با این رویداد مهم‏ترین مشکل وی در راه رسیدن به خلافت مسلمانان از میان رفت .
معاویه که در این زمان، علاوه بر هوش فراوان از تجربه بیست‏ساله امارت بر شام و تجربه پنج‏ساله مقابله با بزرگ‏ترین شخصیت زمان خود بهره می‏برد، به سرعت‏سپاهی شصت هزار نفری گردآورد و در برابر امام حسن (ع) قرار داد .
البته او این سپاه را برای اعمال فشار بیش‏تر امام (ع) و کشاندن کوفیان به صلح سامان داده بود . از این رو، از همان آغاز ندای صلح‏طلبی سر داد . (۸) معاویه در پی پیروزی بود; ولی بیش‏تر به پیروزی صلح‏آمیز می‏اندیشید; زیرا نبرد با امام حسن (ع) که سبط اکبر پیامبر اکرم (ص) به شمار می‏آمد و پیروزی قهرآمیز بر وی حکومت را با بحران مشروعیت و معاویه را با نفرت مسلمانان روبه‏رو می‏ساخت; به ویژه اگر امام (ع) در این جنگ به شهادت می‏رسید . (۹) بنابراین، تنها راه نجات معاویه پیروزی صلح‏آمیز بود . او برای رسیدن به این صلح انواع راه‏ها و نیرنگ‏ها را آزمود . تطمیع و خریدن فرماندهان سپاه امام (ع) و شایعه پراکنی در لشگر کوفه و تضعیف روحیه آن‏ها تنها بخشی از برنامه‏های معاویه در این مقطع زمانی به شمار می‏آید . نقشه‏های حساب شده وی کار را به جایی رساند که بسیاری از نیروهای امام علی (ع) به معاویه نامه نوشتند و برای به شهادت رساندن یا دستگیر کردن حضرت داوطلب شدند . معاویه، به منظور تضعیف روحیه امام (ع) و سپاه کوفه، این نامه‏ها را نزد حضرت فرستاد . (۱۰) در پی این دسیسه‏ها، معاویه برگه‏ای سفید امضا کرد و به عنوان صلحنامه نزد امام (ع) فرستاد تا امام (ع) خود هر شرطی صلاح می‏داند، در آن بگنجاند . (۱۱)
در این موقعیت، حضرت بین دو گزینه جنگ و صلح قرار گرفت . اگر گزینه جنگ را انتخاب می‏کرد، احتمال پیروزی بر معاویه با این سپاه اندک، ناهماهنگ و بی‏روحیه و خائن در حد صفر بود و به اسارت یا شهادت امام (ع) می‏انجامید . در صورت اسارت، معاویه بر امام (ع) منت می‏نهاد و او را در نظر مردم رهین منت‏خود می‏ساخت . بی‏تردید این امر به خواری امام (ع) می‏انجامید; به ویژه اگر امام (ع) به وسیله سپاه خود اسیر می‏گشت و به معاویه تحویل داده می‏شد .
چنانچه امام (ع) به شهادت می‏رسید، معاویه به قلع و قمع شیعیان می‏پرداخت . هسته‏های اولیه شیعه را در سراسر جهان اسلام نابود می‏ساخت .
در این موقعیت، انتخاب صلح عاقلانه‏ترین کار به شمار می‏آمد . از سوی دیگر، عدم انتخاب صلح چهره‏ای جنگ‏طلب و خشن از امام (ع) ارائه می‏داد; چهره‏ای که شکست وی هیچ دستاورد مثبتی به ارمغان نمی‏آورد و مردم ریخته شدن خونش را نتیجه طبیعی خشونتش می‏دانستند .
اهمیت این انتخاب را هنگامی بیش‏تر در می‏یابیم که توجه کنیم امام (ع) می‏توانست‏باگنجاندن شرایط اساسی‏ای چون لزوم حفظ جان خویش و شیعیان و موروثی نشدن حکومت در خاندان بنی‏امیه (۱۲) برگ برنده سیاسی را در اختیار گیرد . البته معاویه به این شرایط عمل نکرد; ولی امام (ع) بدین طریق پیروزی‏ای دیگر به دست آورد و توانست چهره به ظاهر صلح طلب و مسالمت جوی و متظاهر به اسلام معاویه را رسوا سازد .
ب) شرایط و بستر زمانی امام حسین (ع)
منظور از این شرایط، دوره حکومت‏یزید است نه مدت ده ساله امامت امام حسین (ع () ۵۱- ۶۰ق) در دوره معاویه; زیرا در این دوره عللی که امام حسن (ع) را به صلح کشانید، موجود بود .
به طور کلی، از نظر تاریخی، شرایطی که امام (ع) را به قیام علیه یزید واداشت، در دو بخش آمادگی مردم کوفه و شخصیت‏یزید قابل بررسی می‏نماید .
۱- آمادگی مردم کوفه:
هنگام مرگ معاویه در نیمه رجب سال ۶۰هجری، کوفه دوره بیست‏ساله حکومت امویان را تجربه کرده بود; دوره‏ای که از سویی مرکزیت را از کوفه به شام منتقل کرده و روح متعصب کوفیان را آزرده بود .
از سوی دیگر، فشار بی‏حد امویان و حاکمان منصوب از سوی آن‏ها کوفیان را در رنج افکنده بود . در این موقعیت، مردم از کوتاهی‏های خود در برابر حضرت علی (ع) تاسف می‏خوردند . منتظر جرقه‏ای بود تا در این جامعه سرکوب شده شرر افکند و آن‏ها را به انقلابی عظیم وادارد .
این جرقه همان مرگ معاویه بود . پس از این رخداد، کوفیان، به ویژه نسل جوان آن‏ها که دوره حکومت‏حضرت علی (ع) را تجربه نکرده و نیکویی‏های آن را از زبان پدران خود شنیده بودند، در صدد جبران گذشته‏ها برآمدند .
اندکی پس از شنیدن خبر مرگ معاویه، کوفیان زمزمه قیام سردادند; اما شرط اصلی قیام داشتن رهبری مقبول و مشروع بود . بر این اساس، به امام حسین (ع) روی آوردند (۱۳) و سیل نامه‏های خود را به سوی آن حضرت (ع) گسیل داشتند .
امام (ع) در این زمینه برای فرار از بیعت‏با یزید، مدینه را ترک گفته به مکه پناه برده بود . آن بزرگوار، با دریافت نامه‏های کوفیان، در پی بررسی اوضاع برآمد و بدین منظور پسر عمویش مسلم بن عقیل را به آن سامان فرستاد .
آنچه که باید بر آن تاکید ورزید، این واقعیت است که امام (ع) برای فرار از بیعت از مدینه خارج شد نه برای شروع قیام; زیرا در آن زمان هنوز نامه‏های کوفیان را دریافت نکرده بود . با رسیدن خبر برآورد مثبت مسلم از آمادگی کوفیان، امام (ع) تصمیم گرفت‏به سوی آن سامان حرکت کند . آنچه سبب شد امام (ع) در عملی ساختن این تصمیم شتاب ورزد دریافت‏خبر حضور ماموران یزید در مکه بود; مامورانی که لباس احرام به تن داشتند و در پی فرصتی می‏گشتند تا حضرت را به شهادت رسانند . امام (ع) عمره خود را تبدیل به عمره مفرده کرد و قبل از فرارسیدن زمان اعمال حج از مکه به سمت کوفه روان شد . (۱۴)
حضرت بر آن بود، به کمک کوفیان آماده، هسته قیام علیه حکومت مرکزی شام را بنیان نهد و پس از آن حکومتی فراگیر پدید آورد . آنچه این فرضیه را تایید می‏کند، سخنان امام (ع) در این مرحله است . آن حضرت امر به معروف و نهی از منکر عوامل اصلی حرکت‏خویش و رفتار کردن مانند سیره پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ع) (۱۵) را هدف خود خواند; ناگفته پیدا است مرا از سیره پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ع)، سیره حکومتی آن بزرگواران است نه سیره فردی‏شان . اگر منظور سیره فردی بود، باید در کنار آن دو، به سیره برادرش امام حسن (ع) که به علت کوتاهی مدت حکومتش نتوانست‏سیره حکومتی ماندگاری داشته باشد، نیز اشاره می‏کرد . همچنین پیوستن بسیاری از مردم مکه و آبادی‏های مسیر حرکت‏حضرت (ع) به کاروان امام (ع) نشان می‏دهد آن‏ها حرکت امام (ع) را حرکتی برای تشکیل حکومت می‏دانستند .
اوضاع و شرایط زمانی خروج امام (ع) از مکه نیز تشکیل حکومت در پرتو آمادگی مردم را امری ممکن می‏نمایاند; زیرا:
الف) به علت مرگ معاویه و جوانی و ناپختگی یزید حکومت‏شام در ضعف قرار داشت .
ب) شخصیت امام حسین (ع) در تقابل با شخصیت‏یزید می‏توانست نیروهای بسیاری را به سوی حضرت جذب کند .
ج) حکومت کوفه در این زمان به وسیله عنصری ضعیف و آرامش طلب به نام نعمان بن بشیر اداره می‏شد که غلبه بر او در صورت حضور امام (ع) در کوفه بسیار آسان می‏نمود .
د) مردم رنج کشیده و متعصب کوفه که علاوه بر از دست دادن مرکزیت‏ستم فراوان تحمل کرده بودند، باانگیزه نیرومند کنار امام (ع) قرار می‏گرفتند و حاضر بودند برای پیروزی بر حکومت مرکزی شام فداکاری کنند .
بنابراین، کافی بود امام (ع) به کوفه برسد و رهبری این جمعیت پرشور را برعهده گیرد . در آن صورت، به راحتی بر نعمان و اطرافیانش چیره می‏شد; زمام امور را در اختیار می‏گرفت و می‏توانست جبهه‏ای نیرومند علیه شام تشکیل دهد . بدیهی بود در این هنگام مردم حجاز و یمن و ایران، به مقایسه سطحی امام (ع) و یزید روی می‏آوردند و اگر بی‏طرفی را بر نمی‏گزیدند، به یاری امام (ع) می‏شتافتند . امام (ع) می‏توانست‏به کمک این نیروهای پرانگیزه سپاه متزلزل شام را به شکست کشاند و حکومت‏سراسر جهان اسلام را به دست آورد .
بنابراین، حرکت امام (ع) از مکه به سمت کوفه با هدف قیام علیه یزید کاملا معقول و با امکان پیروزی فراوان می‏نماید . آنچه این تدابیر را ناکارآمد ساخت، استفاده از عامل کاملا غیر منتظره‏ای به نام عبیدالله بن زیاد بود .
در نظر نگرفتن این عامل از سوی امام (ع) نیز کاملا طبیعی است; زیرا روابط عبیدالله و یزید در آن هنگام تیره می‏نمود و بسیار بعید بود یزید عبیدالله را حاکم کوفه سازد .
روابط آن‏ها چنان تیره بود که یزید قصد داشت عبیدالله را از حکومت‏بصره نیز عزل کند . سرجون مسیحی، مشاور یزید، با تیز بینی ویژه خویش قابلیت‏های عبیدالله را یاد آور شد و روابط آن‏ها را اصلاح کرد . (۱۶)
بی‏تردید در نظر نگرفتن عامل غیر منتظره‏ای که ممکن است در روند یک حرکت‏خلل پدید آورد، هرگز معقولیت آن حرکت را زیر سؤال نمی‏برد .
شبهه‏ای که مخالفان را به غیر عقلانی پنداشتن حرکت امام (ع) واداشته عدم توجه حضرت (ع) به سابقه خیانت کوفیان با پدر و برادرش و نصیحت ناصحانی چون عبدالله بن عباس است که این پیشینه را یادآور شدند . (۱۷)
در پاسخ بدین شبهه باید گفت روحیه نظام ناپذیری، دنیاطلبی و تذبذب کوفیان در زمان امام علی (ع) و امام حسن (ع) تا حدی در زمان امام حسین (ع) انکارناپذیر است; ولی باید توجه داشت این زمان باعصر دو امام پیشین متفاوت بود; زیرا:
الف) نسل جدید، متعصب و غیرتمندی در کوفه وجود داشت که از عملکرد منفی پیشینیان خود به شدت انتقاد می‏کرد و مشتاقانه به جبران اشتباه آن‏ها می‏اندیشید . البته انگیزه این نسل به طور کامل مذهبی نبود و بیش‏تر در روح تعصب گرای آنان ریشه داشت; امام (ع) به هر حال می‏توانست‏حضرت را در سرنگونی حکومت مرکزی یاری دهد .
ب) این مردم دوره نکبت‏بار حکومت‏بنی‏امیه را پشت‏سرگذاشته بودند . این عامل می‏توانست انگیزه آن‏ها را دو چندان سازد .
ج) رهبری کوفیان در دست‏شیعیانی چون سلیمان بن صرد ختراعی بود که در صورت پیروزی می‏توانست تمام ارگان‏های حکومتی کوفه را زیر سلطه خویش در آورد .
د) جامعه کوفه چنان بود که اگر تعدادی نیروی فعال جو آن را در دست می‏گرفت، می‏توانست نیروهای کم انگیزه و حتی بی‏تفاوت را تحت تاثیر قرار دهد و جذب کند .
بنابراین، امام (ع) می‏توانست‏با ورود به کوفه رهبری نیروهای فعال و تاثیر گذار شیعه را به عهده گیرد; به یاری آن‏ها امور را سامان دهد و نیروهای دیگر را به سوی خود جذب کند .
نکته‏ای که نباید از نظر دور داشت آن است که با وجود تمام تطمیع‏ها و تهدیدهای عبیدالله برای واداشتن مردم به جنگ با امام حسین (ع) تنها توانست‏سپاهی سی هزار نفری تشکیل دهد . (۱۸) این سپاه نصف سپاهی بود که چند سال بعد از سوی همین مردم با هدفخونخواهی از قاتلان امام حسین (ع) گرد مختار حلقه زدند و در مقابل بنی امیه ایستادند . (۱۹)
۲- شخصیت‏یزید
یزید، از نظر سیاسی و دینی و عملکرد، با پدرش معاویه قابل مقایسه نبود; زیرا در بعد سیاسی از تجربه گرانبهای پدرش بی‏بهره بود و سراسر عمر کوتاهش در شکار و بزم سپری شده بود .
در بعد دینی نیز او نمی‏توانست مانند پدرش خودرا از اصحاب پیامبر اکرم (ص) معرفی کرده، کاتب وحی «خال المؤمنین‏» (دایی مؤمنان) (۲۰) بخواند و بدین ترتیب، حرمتی معنوی برای خویش پدید آورد . افزون بر این، یزید از آغاز جوانی عنصری هتاک، هرزه، سگ باز، باده گسار و فاسق شناخته شده بود . چنان که امام حسین (ع) در نامه‏ای به معاویه بعضی از این نکات را به وی گوشزد کرد و او را از تلاش در جهت ولایتعهدی یزید بازداشت .
در ساحت عملکرد نیز یزید از آغاز نشان داد که نمی‏تواند در حد یک زمامدار کاردان ظاهر شود . با آن که پدرش در واپسین لحظات زندگی او را از درگیری با شخصیتی مانند امام حسین (ع) برحذر داشته بود، او مغرورانه در پی گرفتن بیعت از آن حضرت (ع) برآمد و وی را به قتل تهدید کرد .
بدیهی است، شخصیت‏بزرگوار و عزتمندی مانند امام حسین (ع) که حتی سکوت در برابر معاویه را جایز نمی‏دانست و از عدم قیام علیه او به خدا پناه می‏برد، نمی‏تواند در برابر این عنصر هتاک که دین جد بزرگوارش را بازیچه خویش قرار داده و به نام آن حضرت (ص) بر مردم حکم می‏راند، ساکت نشیند . بنابراین، با شنیدن خبر به حکومت رسیدن یزید، سوگمندانه فرمود: «و علی الاسلام و السلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید; (۲۱) وقتی امت‏حاکمی چون یزید یافته، باید با اسلام خدا حافظی کرد .»

آری، با توجه بدین حقایق، می‏توان نتیجه گرفت‏حتی در صورت عدم فشار یزید برای بیعت و نیز عدم تهدید امام (ع) به قتل، امام (ع) از هر فرصت کوچکی برای قیام علیه این عنصر که کیان اسلام را با خطر روبه‏ور ساخته بود و مصلحتی فراتر از قیام علیه او تصور نمی‏شد، بهره می‏گرفت .
پی‏نوشت:
۱ . بحارالانوار، ج‏۲۵، ص‏۱- ۳۶ .
۲ . الارشاد، شیخ مفید، ترجمه محمد باقر ساعی خراسانی، ص‏۳۵۰و۳۵۱; صلح امام حسن، شیخ راضی آل یاسین، ترجمه آیت الله سید علی خامنه‏ای، ص‏۱۰۰- ۱۰۵ .
۳ . نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه ۲۷ .
۴ . همان، خطبه ۲۵ .
۵ . صلح امام حسن (ع)، ص‏۱۲۱ .
۶ . همان، ص ۱۵۵ .
۷ . الارشاد، ص‏۳۵۳ .
۸ . الارشاد، ص‏۳۵۴ .
۹ . صلح امام‏حسن (ع)، ص‏۳۳۹- ۳۵۱ .
۱۰ . الارشاد، ص‏۳۵۳ .
۱۱ . الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، تحقیق علی شیری، ج‏۲، ص‏۴۴۵و۴۴۶ .
۱۲ . صلح امام حسن (ع)، ص‏۳۵۵- ۳۵۸ .
۱۳ . موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏۳۵۵، الارشاد، ص‏۳۷۹ .
۱۴ . الارشاد، ص‏۴۱۴و۴۱۵ .
۱۵ . موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏۲۹۱، «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی بن ابی طالب (ع).»
۱۶ . الارشاد، ص‏۳۸۴ .
۱۷ . موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏۳۰۳و۳۰۴; الکامل، ج‏۲، ص‏۵۴۵و۵۴۶ .
۱۸ . بحارالانوار، ج‏۴۵، ص‏۴ .
۱۹ . تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۱۲۸ به بعد .
۲۰ . ام حبیبه (خواهر معاویه) همسر رسول خدا (ص) بود . از این رو، معاویه خود را دایی مؤمنان لقب داد .
۲۱ . موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، ص‏۲۸۵ .