صلح امام حسن(ع) یکی از مهمترین فرازهای تاریخ تشیع است و از این‏رو مورخان اسلامی از همان روزهای نخست واقعه به تهیه گزارشاتی تاریخی در این زمینه اقدام کرده‏اند که به پیروی از روش نگارش کتاب تاریخ در قرون اولیه به سبک روایی تهیه شده است. که امروزه جز نام آنها در کتب رجال و تراجم و فهرست کتابهای متاخرین شیعه، دستخوش فنا گشته است. برخی از این کتابهای نایاب که نام آنها در فهرستها آمده به قرار زیر است:

«صلح الحسن و معاویه‏»، تالیف احمد بن‏محمد بن‏سعید بن‏عبدالرحمن سلبیعی همدانی متوفای‏۳۳۳ه.ق- «صلح الحسن(ع)»، تالیف عبدالرحمن بن‏کثیر هاشمی، از موالی بنی‏هاشم- «قیام الحسن علیه السلام‏»، تالیف ابراهیم بن‏محمد بن‏سعید بن‏هلال بن‏عاصم بن‏سعد بن‏مسعود ثقفی متوفای‏۲۸۳ ه.ق- «قیام الحسن(ع)»، تالیف هشام بن‏محمد بن‏سائب- اخبار الحسن(ع) و وفاته، تالیف هیثم بن‏عدی ثعلی، متوفای‏۲۰۷ ه.ق- «اخبار الحسن بن‏علی(ع)»، تالیف ابی‏اسحاق ابراهیم بن‏محمد اصفانی ثقفی‏کتاب «صلح الحسن(ع)» تالیف شیخ راضی آل‏یاسین از متقن‏ترین کتابهای تاریخی در موضوع خود است، که در دوره معاصر نگارش یافته و متن عربی آن به سال ۱۳۷۲ ه.ق به زیور طبع آراسته شده است. مهمترین هدف امام حسن(ع) بر گرفتن نقاب از چهره طاغوتهای زمان بود و به برکت این تدبیر حضرت سیدالشهداء(ع) توانست آن انقلاب بزرگی را که روشنگر حقیقت و عبرت‏بخش خردمندان بود، بوجود آورد.
حضرت آیة‏الله خامنه‏ای -مدظله‏العالی – که در دوران ستمشاهی از شاگردان مبرز حضرت امام -قدس‏سره – و از سرشناسترین و معتبرترین بنیانگذران مبارزات مسلمانان ایران بود با آغاز نهضت در سال ۱۳۴۲ ه.ش حرکت اصیل فرهنگی خویش را با تالیف و تصنیف و ترجمه و برپایی جلسات سخنرانی شروع نمود.
«طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن‏»، «از ژرفای نماز»، «آینده در قلمرو اسلام‏»، «ادعانامه علیه تمدن غرب‏»، «صلح امام حسن(ع)» و تالیفاتی درخصوص زندگی مبارزاتی ائمه علیهم السلام و «نقش مسلمانان در آزادی هند» برخی از تالیفات و ترجمه‏های معظم‏له در این دوران است.
مقام عظمای ولایت‏با بینش خاص خویش درصدد بود تا مردم مسلمان را با نوع مبارزات ائمه معصومین(ع) به مقتضیات زمان آشنا سازد، از این‏رو جهاد صامت‏حسنی را پیش از قیام خونین حسینی فریضه‏ای الهی می‏دانست. و برای افشای طاغوت زمان، گسترش بینش امام حسن(ع) در مقابل معاویه را امری ضروری تشخیص داده بود تا زمینه‏های قیام پیروزمندانه حسینی به وقوع پیوندد. چنان که خود می‏فرمایند:
اینک که با فراهم آمدن ترجمه این کتاب پر ارزش و نامی، جامعترین و مستدل‏ترین کتاب در باره «صلح امام حسن‏» در اختیار فارسی زبانان قرار می‏گیرد، اینجانب یکی از آرزوهای دیرین خود را برآورده می‏یابم و جبهه سپاس و شکر بر آستان لطف و توفیق پروردگار می‏سایم.
پیش از اینکه به ترجمه این کتاب بپردازم، مدتها در فکر تهیه نوشته‏ایی در تحلیل مقایسه میان شرایط حسن(ع) و شرایط حسین(ع) آخرین گفتار کتاب مقایسه دو عصر از دوران امامت ائمه شیعه است که ویژگی‏های هر یک مورد توجه قرار گرفته است:
«بسیاری از مردم معتقدند که روح مناعت هاشمی که همواره چون عقابی بلند پرواز، قله‏های مرتفع را به زیر پردارد، با رفتار حسین(ع) متناسبتر است تا رفتار حسن(ع).
و این یک نگرش ابتدایی و سطحی و دور از عمق و دقت است.
حسن(ع) نیز در دیگر موقعیتها و صحنه‏های زندگیش همان هاشمی شکوهمند و بلند پروازی بود که در افتخارات، همپا و همطراز پدر و برادر خود محسوب می‏شد و این هر سه، نمونه کامل و مثال عالی مصلحان مسلکی تاریخ بودند. و آنگاه هر یک از ایشان جهادی و رسالتی و نقشی مخصوص خود داشت که از اعماق شرایط موجود و اوضاع و احوال او سرچشمه می‏گرفت و هر یک در جای خود چه از لحاظ شکل جهاد و چه از لحاظ شکوه و مجد و چه از لحاظ پیگیری حق از دست رفته مغصوب، عملی مبتکرانه و بی‏سابقه بود.
نوشیدن جام شهادت در موقعیت امام حسین(ع) و حفظ سرمایه زندگی به وسیله صلح در موقعیت امام حسن(ع)، به عنوان دو نقشه و دو وسیله برای جاودان داشتن مکتب و محکوم ساختن خصم، تنها راه‏حلهای منطقی و عاقلانه‏ای بودند که با توجه به مشکلات هر یک از دو موقعیت، از انجام آنها گریزی نبود و جز آنها راه دیگری وجود نداشت، هر یک از این دو راه در ظرف خود، برترین وسیله تقرب به خدا و امتثال فرمان او بود هر چند که از لحاظ دنیوی چیزی جز حرومیت‏به همراه نداشت، و باز هر یک پیروزی حتمی و قاطعی بود که در طی تاریخ جلوه خود را آشکار ساخت، گرچه در حین وقوع جز محرومیت و از دست دادن قدرت، مظهری نداشت.
این دو فداکاری: نثار کردن جان در ماجرای حسین و چشم‏پوشی از حکومت و قدرت در داستان حسن، آخرین نقطه‏ای است که رهبران مسلکی در نقشها و رسالتهای انسانی و مجاهد تبار خود بدان رسیده‏اند.
قدرت حاکم در دوره هر یک از این دو برادر، یگانه عاملی بود که شرایط خاصی از لحاظ دوستان و یاوران و شرایط خاصی از لحاظ دشمنان و معارضان برای وی ایجاد کرده بود که به شرایط آن دیگری شباهتی نمی‏داشت. و بدیهی است که دوگونگی شرایط، لازمه طبیعی‏اش دوگونگی شکل جهاد و در نتیجه، دوگونگی پایان و فرجام ماجرا بود.»
«حدسی که امام حسن(ع) در مورد فرجام کار خود با دشمن تاریخی‏اش معاویة بن‏ابی سفیان بن‏حرب می‏زد و دورنمایی که از وضع آینده خود در صورت درگیری با معاویه، مشاهده می‏کرد، کاملا معقول و به واقع نزدیک بود. به گمان قوی دنباله این جنگ به بزرگترین فاجعه و قاطعترین ضربت نسبت‏به اسلام کشیده می‏شد و بالاخره عواقب آن با نابودی آخرین فردی که دل در گرو طرز فکر اصیل اسلام و مکتب علوی داشت، خاتمه می‏یافت.»
«امام حسین(ع) از اشتباهات معاویه مانند هجوم به سرزمینهای امن و امان خدا; روش وی در برابر مواد صلحنامه، مسموم نمودن امام حسن; بیعت گرفتن برای پسرش یزید و اشتباهات بیشمار دیگر وی بهره‏برداری کرد و بدان وسیله در برابر افکار عمومی، بر قدرت و اصالت و انطباق نهضت ضد اموی خود با موازین اسلام، افزود.
بعلاوه از لعزشهای «جانشین معاویه‏» آن جوان مبتلابه شراب و بوزینه و انواع گناه و فجور، بهره‏برداری کرد و اینها همه عواملی بود که او را در به ثمر رسانیدن هدفش تایید و کمک می‏کرد.
وضع او از لحاظ دشمنانش و وضع او از لحاظ دوستان و یارانش در این جهت همانند بودند که او را در قیامش و به پایان رسانیدن رسالتش و پیروزی درخشانش و سربلندیش در پیشگاه خدا و در قضاوت تاریخ، کمک می‏کردند.
لیکن وضع امام حسن(ع) – همانطور که قبلا بیان کردیم – از لحاظ دوستان و یارانش آنچنان بود که راه شهادت را بر او بست و از لحاظ دشمنانش آنچنان بود که درگیری و جنگ با ایشان را – که به معنای نابودی مکتب اسلام بود – ممتنع ساخت.
و بدین‏جهت احساس کرد که لزوما می‏باید روش جهاد خود را دگرگونه سازد وصحنه جنگ را از راه صلح بیاراید.
مواد قابل انفجاری که امام حسن(ع) در قرارداد صلح کار گذارد – یعنی تعهدات معاویه – همه وسائل و ابزار دقیقی بودند که معاویه و اتباع و همفکران او را به وضع فجیعی محکوم و مفتضح می‏ساختند.»
موضوع «صلح امام حسن(ع)» بودم و حتی پاره‏ایی یادداشتهای لازم نیز گرد آورده بودم، ولی سپس امتیازات فراوان این کتاب مرا از فکر نخستین باز داشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار کرد، مگر که جامعه فارسی زبان نیز چون من از مطالعه آن بهره گیرد»این کتاب در سال‏۱۳۴۹ ه.ق در کتابخانه ملی به ثبت رسیده است که در واقع اندیشه تالیف کتاب در باره «پرشکوه‏ترین نرمش قهرمانانه تاریخ‏» به سالها و ماهها پیش از زمان ثبت آن می‏رسد.
ان کتاب که به روش تحلیل تاریخی صلح امام حسن(ع) را مود بررسی قرار داده، از منابع تاریخی و حدیثی فریقین استفاده کرده و عصر حسن، موقعیت‏سیاسی، انگیزه‏های صلح تحقیق و شرایط صلح امام حسن(ع) و قیام امام حسین(ع) را مقایسه نموده است.
منابع پژوهشی این اثر نزدیک به صد کتاب از آثار معتبر و ارزشمند است
……….