در روز نوزدهم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری، توطئه شوم خوارج به اجرا درآمد و مولی الموحدین، امیرالمؤمنین(ع)درحالی که نماز صبح را در مسجد کوفه می خواند، توسط عبدالرحمن بن ملجم مرادی لعنةالله علیه به وسیله شمشیری زهرآلود مورد حمله قرارگرفت و فرق مبارکش شکافته شد و در روز بیست ویکم همین ماه به فیض عظمای شهادت نایل آمد و پس از آن روز، حسن بن علی بن ابی طالب(ع)عهده دار مسؤولیت سنگین زعامت و رهبری امت اسلامی در آن موقعیت حسّاس گردید. 

ابن ابی الحدید معتزلی از قول هبیرة بن‏(۱)مریم که شاهد و ناظر بر حوادث و قضایای مختلف از جوانب گوناگون بوده است می نویسد:.
پس از شهادت مظلومانه مولای متقیان علی بن أبی طالب(ع)در روز بیست ویکم ماه رمضان چهلم هجرت، بسیاری از مردم کوفه و دیگر ممالک اسلامی متوجه توطئه عظیم خوارج گردیدند، از آن جهت بدون کم ترین تأمل، پس از اعلان شهادت، بزرگ ترین اجتماع در کوفه در جلو خانه آن حضرت به وجود آمد. مردم جهت شنیدن آخرین اخبار و مطالب نسبت به امام شهیدشان در مسجد کوفه اجتماع نمودند، در آن هنگام، فرزند فرزانه اش امام حسن مجتبی(ع)به میان مردم آمد و جهت بیان مطالبی، بر فراز منبر مسجد کوفه رفت، وقتی خواست سخن گفتن آغاز کند، اشگ از دیدگانش سرازیر شد و بغض گلویش را فشرد، اندکی صبرکرد و پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود:.
(در شبی که گذشت، مردی از جهان رخت بربست که در میان پیشتازان به اسلام هیچ فردی جز رسول خدا(ص)بر او سبقت نگرفت، او در کنار پیامبر خدا(ص)جهاد کرد و پرچمی را که پیامبر به او داده بود بر دوش کشید، درحالی که جبرئیل(ع)او را از سمت راست و میکائیل(ع)از سمت چپ همراهی و حمایت می نمودند. او از جبهه کارزار روی برنمی گرداند تا این که خداوند پیروزی را نصیبش می کرد. او در شبی به جوار رحمت الهی رفت که قرآن در آن شب بر رسول خدا(ص)فرودآمد و عیسی بن مریم(ع)به آسمان عروج کرد و یوشع بن نون نیز به شهادت رسید.).
امام مجتبی(ع)ضمن تجلیل و ذکر فضایل پدر بزرگوارش از او با لقب های خاتم الوصیین، وصی خاتم النبیین وامیرالصدیقین والشهدا یاد کرد، در ادامه مطالبشان فرمودند:.
(پدر من از دارایی و اموال دنیا (اموال شخصی) دینار و درهمی باقی نگذارد، مگر هفتصد درهمی که از عطای‏(۲) او کنار گذاشته شده تا برای خانواده خود خدمتگزاری بگیرد. ابن اثیر آن را هفتصد یا هشتصددرهم می نویسد.)(۳).
سپس بغض گلویش را گرفت، اشگ هایش جاری شد، مردم نیز به همراه او گریستند. بعد چنین فرمود:.
(ای مردم! هرکس مرا می شناسد که می شناسد و اگر کسی نمی شناسد، بداند که من حسن بن علی فرزند رسول خدا(ص)هستم من فرزند بشیر و نذیرم. فرزند کسی هستم که شما را به خدا دعوت می نمود و چراغ راه هدایت بود. رسالت و پیامبری اش رحمت برای جهانیان بود. من از اهل بیتی هستم که خداوند منّان آنان را از هرگونه آلودگی منزه گردانید و طهارت واقعی را نصیب آنان نمود. جبرائیل بر آن خانواده اهل بیت فرودآمد و از آن جا به آسمان ها عروج کرد. من از خانواده ای هستم که خداوند دوستی و ولایتشان را بر هرکسی واجب نمود و فرمود: (قُلْ لاأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُرْبی وَمَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً)(۴) انجام حسنه، دوستی و پیروی ما اهل بیت(ع)می باشد.(۵).
سخنان امام مجتبی(ع)مردم را چنان متأثرنمود که اشگ بر گونه هایشان جاری شد، آنان بر مظلومیت و عظمت علی(ع)می اندیشیدند و بر سرنوشت خویش نگران بودند ولیکن سخنان آن حضرت آنان را دگرگون کرد، همچنین آرامش و اطمینان او به مردم روحیه ای داد که زمزمه بیعت با حسن بن علی بن ابی طالب(ع)در میانشان مطرح گردید.
پینوشتها:
۱٫ هبیرة بن مریم خارفی شبامی معروف به (ابوالحارث) از یاران مختاربن ابی عبیدة ثقفی است، وی اهل کوفه و از ثقات محدثین به شمار می رود. ابن سعد در (طبقات کبری) او را از تابعین طبقه اوّل می داند و ابن اثیر می گوید: هبیرةبن مریم از غلامان حسین بن علی(ع)می باشد (الاعلام، زرکلی، ج‏۸، ص‏۷۷).
۲٫ عَطا، همان حقوق ماهیانه است. ابن منظور می گوید: (یقال: عطیَّته وعاطیته أیْ خدمته وقمت بأمره؛ دادن و یا گرفتن چیزی در برابر خدمتی که انجام می شود) (لسان العرب، ج‏۱۵، ص‏۷۰).
۳٫ فقال(علیه السلام): لقد قبص فی هذه اللیلة رجل لم یسبقه الأولون بعمل ولایدرکه الآخرون بعمل ولقد کان یجاهد مع رسول الله(ص)فیقیه (فیسبقه) بنفسه ولقد کان یوجهه برایته فیکتنفه جبرئیل عن یمینه ومیکائیل عن یساره فلایرجع حتّی یفتح الله علیه ولقد تُوفّی فی هذه اللیلة الّتی (نزل فیها القران -) عرج فیها بعیسی بن مریم ولقد توفی فیها یوشع بن نون وصی موسی، وماخلّف صفراء ولابیضاء إلاّ سبعمائة درهم بقیت من عطائه أراد أن یبتاع بها خادماً لأهله.
ثم قال: ایّها الناس من عرفنی فقد عرفنی ومن لم یعرفنی فأنا الحسن بن محمّد(ص)أنا ابن البشیر، انا ابن النذیر، أنا ابن الداعی إلی الله عزوجلّ بإذنه، أنا ابن السراج المنیر وأنا من أهل البیت الذین أذهب اللّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً، والذین افترض الله مودّتهم فی کتابه إذ یقول: (ومن یقترف حسنة نزدله فیها حسناً).
فاقتراف الحسنة مودتنا أهل البیت (مقاتل الطالبیّین، ص‏۶۲؛ الکامل فی التاریخ، ج‏۳، ص‏۴۰۰).
۴٫ بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم، جز دوست داشتن نزدیکانم (- اهل بیتم -) و هرکس کار نیکی را انجام دهد بر نیکی هایش می افزاییم (شوری(۴۲) آیه ۲۳).
۵٫ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج‏۱۶، ص‏۳۰؛ ابن قتیبه دینوری، الامامة والسیاسه، ج‏۱، ص‏۱۸۳؛ امالی شیخ طوسی، ج‏۱، ص‏۲۷۶ù۲۷۵؛ مروج الذهب، ج‏۲، ص‏۴۲۶، ماترک حضرت را ۲۵۰درهم به همراه قرآن و شمشیر معرفی می کند؛ مسند الامام المجتبی، ص‏۵۲۰ ۵۱۸؛ کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‏۲، ص‏۱۶۴٫